پتروشیمی های آلاینده در خط پایان

سهیلا روزبان؛ گروه آب و انرژی: صنعت پتروشیمی در جهان رویکرد متفاوتی را آغاز کرده است. حساسیت ها نسبت به آلایندگی بالای این صنعت حسابی افزایش یافته است. آنگونه که حسن عباس زاده مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران می گوید که در پنجمین نشست معاهده جهانی مقابله با آلودگی پلاستیک در سازمان ملل، محدودیت‌های شدیدی بر تولید PVC اعمال کرده‌اند تا جایی که برخی پروژه‌های پی‌وی‌سی کشورهای مختلف به طور کامل متوقف شده؛ همچنین برخی ترکیبات شیمیایی نیز برای استفاده در پلیمرها به‌طور کامل ممنوع شده است.
از طرفی برخی پیش‌بینی‌ها حاکی از این است تا سال ۲۰۵۰ بیش از ۷۰ درصد از تولیدکنندگان جهانی صنایع پتروشیمی به الزامات کربن صفر پایبند خواهند شد. این در حالی است که ایران با تولید حدود ۶۸۶ میلیون تا ۱ میلیارد تن معادل دی‌اکسید کربن گاز گلخانه‌ای نزدیک به ۱.۵ درصد از کل انتشار جهانی را به خود اختصاص داده است. با این وجود اما سرمایه گذاری در تولید محصولات با آلایندگی کم در ایران بسیار ناچیز و حتی در برخی موارد نزدیک به صفر است. همین مساله نگرانی معاون وزیر نفت را هم برانگیخته است.
عباس زاده مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران می گوید: امروز مجموعه‌ای از قواعد و مقررات جهانی در حال شکل‌گیری است که به طور مستقیم صنعت پتروشیمی را تحت تأثیر قرار می‌دهد اما ما در کشور یا از آنها غافلیم یا به‌درستی جدی گرفته نمی‌شوند.
بی توجهی به قوانین و مقررات جدید جهانی حالا بیشتر از هر زمانی صنعت پتروشیمی ایران و حذف ایران از بازارهای مهم جهانی را تهدید می کند.
دکتر محمد رحمانی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر و رئیس پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار در این باره به دنیای انرژی می گوید: صنایع پتروشیمی که نتوانند ردپای کربن خود را کاهش دهند، با افزایش تعرفه‌های وارداتی، ممنوعیت صادرات به بازارهای حساس به کربن، و کاهش دسترسی به تأمین مالی بین‌المللی مواجه خواهند شد. این روند از سال ۲۰۳۰ به بعد شدت بیشتری خواهد گرفت.
متن کامل گفتگو با دکتر محمد رحمانی عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر و رئیس پژوهشکده محیط زیست و توسعه پایدار درباره راهکارها و الزامات لازم برای تولید محصولات با آلایندگی پایین و حفظ بازارهای صادراتی در صنعت پتروشیمی را در ادامه می خوانید:

بر اساس جدیدترین گزارش‌های جهانی و آمارهای سال ۲۰۲۳، ایران یکی از ۱۰ کشور نخست جهان در تولید گازهای گلخانه‌ای است. گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، دیده‌بان اقلیم (Climate Watch) و سایر نهادهای معتبر رتبه ایران را بین هفتم تا نهم جهان نشان می‌دهد. آنگونه که آمارها نشان می دهد ایران سالانه حدود ۶۸۶ میلیون تا ۱ میلیارد تن معادل دی‌اکسید کربن گاز گلخانه‌ای تولید می‌کند که نزدیک به ۱.۵ درصد از کل انتشار جهانی را به خود اختصاص می‌دهد

*بر اساس آخرین آمار ایران از نظر تولید گازهای گلخانه‌ای چه جایگاهی در جهان دارد؟ آیا مقدار تولید گازهای گلخانه‌ای در ایران متناسب با تولیدات ناخالص داخلی ماست؟
بر اساس جدیدترین گزارش‌های جهانی و آمارهای سال ۲۰۲۳، ایران یکی از ۱۰ کشور نخست جهان در تولید گازهای گلخانه‌ای است. گزارش‌های آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، دیده‌بان اقلیم (Climate Watch) و سایر نهادهای معتبر رتبه ایران را بین هفتم تا نهم جهان نشان می‌دهد. آنگونه که آمارها نشان می دهد ایران سالانه حدود ۶۸۶ میلیون تا ۱ میلیارد تن معادل دی‌اکسید کربن گاز گلخانه‌ای تولید می‌کند که نزدیک به ۱.۵ درصد از کل انتشار جهانی را به خود اختصاص می‌دهد.

ببینید:
https://ourworldindata.org/co۲/country/iran
https://www.worldometers.info/co۲-emissions/co۲-emissions-by-country/

یکی از نکات برجسته این است که نسبت تولید گازهای گلخانه‌ای به تولید ناخالص داخلی (GDP) در ایران بسیار بالاست. به ازای هر هزار دلار GDP در ایران بیش از ۲.۵ تن گاز گلخانه‌ای منتشر می شود، در حالی که این مقدار برای متوسط جهانی حدود نیم تن است. این رقم در مقایسه با چین و آمریکا به ترتیب ۳ برابر و ۱۰ برابر است. این مسأله نشان‌دهنده بهره‌وری پایین سیستم تولید انرژی و صنایع کشور به‌ویژه صنعت پتروشیمی و صنعت نفت است. علاوه بر این، پدیده مشعل‌سوزی (فلرینگ) به عنوان یکی از منابع اصلی تولید گازهای گلخانه‌ای در ایران یکی از بالاترین نرخ‌های دنیا را داراست که به ادامه روند آلودگی شدید کمک می‌کند.

کاهش آلایندگی‌ها در صنعت پتروشیمی جهان چه جایگاهی دارد؟
صنعت پتروشیمی یکی از صنایع عمده تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در جهان محسوب می شود که در کنار نگرانی‌های زیست‌محیطی، فشارهای قانونی برای کاهش میزان آلودگی را نیز تجربه می‌کند. در نقشه راه جهانی برای رسیدن به انتشار خالص صفر، IEA تأکید می‌کند که صنایع انرژی‌بر مانند پتروشیمی باید تا سال ۲۰۵۰ باید بیش از ۷۰ درصد انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را کاهش دهند. این هدف مستلزم تحول کامل در فناوری‌های تولید، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، و به‌کارگیری CCUS است.
البته این کاهش آلایندگی به وسیله برخی راهکارها همچون موارد زیر امکان پذیر شده است:
کاهش فلرینگ و بازیافت گازهای فرعی در واحدهای تولید
استفاده از فناوری‌های جذب، ذخیره و استفاده از کربن (CCUS)
برقی‌سازی فرآیندهای انرژی‌بر با برق تجدیدپذیر
جایگزینی مواد اولیه فسیلی با منابع کم‌کربن یا زیست‌پایه
استفاده از کاتالیست‌های پیشرفته برای کاهش مصرف انرژی و ضایعات
کنترل نشتی‌ها با تجهیزات استاندارد و پایش هوشمند
مدیریت پسماندهای کربن‌دار و بازیافت انرژی
این اقدامات هم به تطابق صنایع با استانداردهای زیست‌محیطی کمک کرده و هم به بهبود رقابت‌پذیری در بازارهای جهانی منجر می‌شود.

با توجه به تاکیدات و هدف گذاری های انجام شده برای کاهش آلایندگی های زیست محیطی، طی سال های گذشته چه اقداماتی از سوی کشورها برای تولید محصولات سبز و محصولات با آلایندگی کم صورت گرفته است؟
کشورها تلاش دارند تا پتروشیمی خود را به سمت تولید محصولات کم‌آلاینده یا سبز سوق دهند. دسته‌بندی محصولات پتروشیمی بر اساس میزان آلودگی و انتشار کربن، این امکان را می‌دهد تا محصولات در سه دسته اصلی طبقه‌بندی شوند:
محصولات خاکستری (Grey): حاصل از فرایندهای سنتی با مصرف سوخت‌های فسیلی و بیشترین میزان آلایندگی. به‌عنوان مثال، تولید هیدروژن از طریق تبدیل بخار متان (SMR) بدون جذب کربن، منجر به انتشار بیش از ۱۰ تن CO₂ به ازای هر تن هیدروژن می‌شود.
محصولات آبی (Blue): تولید با کمک فناوری جذب و ذخیره کربن (CCUS) که انتشار گازها را تا حد قابل توجهی کاهش می‌دهد. پروژه‌های شرکت‌هایی مانند Shell و Aramco در زمینه تولید آبی متانول و آمونیاک نمونه‌هایی از این مسیر هستند.
محصولات سبز (Green): تولید با استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر و فناوری‌های نوین بدون انتشار گازهای گلخانه‌ای. تولید اتیلن و متانول از طریق الکترولیز با برق پاک و استفاده از CO₂ به‌عنوان خوراک، از نمونه‌های این مسیر هستند.
این دسته‌بندی شامل اغلب محصولات کلیدی پتروشیمی مانند اتیلن، پروپیلن، متانول، بنزن، کودهای شیمیایی و پلیمرها می‌شود. هدف از این طبقه‌بندی، ایجاد شفافیت در زنجیره تأمین، تسهیل سیاست‌گذاری اقلیمی، و هدایت سرمایه‌گذاری‌ها به سمت فناوری‌های کم‌کربن است.
در سطح منطقه‌ای، کشورهایی همچون عربستان سعودی با سرمایه‌گذاری کلان در انرژی‌های تجدیدپذیر، توسعه فناوری‌های جذب کربن و ایجاد خطوط تولید محصولات آبی و سبز، از پیشگامان این حوزه در غرب آسیا هستند. سایر کشورهای منطقه نیز به پیروی از آن‌ها در این مسیر گام برداشته‌اند تا بتوانند در بازارهای بین‌المللی رقابت کنند و فشارهای محیط زیستی را پاسخ دهند.
در سطح جهانی، اقدامات کلیدی زیر توسط کشورهای پیشرو در حال اجراست:
تدوین سیاست‌های اقلیمی الزام‌آور برای صنایع پتروشیمی، از جمله هدف‌گذاری انتشار خالص صفر تا سال ۲۰۵۰ (Net Zero by ۲۰۵۰)
ارائه مشوق‌های مالیاتی، یارانه‌های تحقیق و توسعه، و اعمال مالیات کربن برای تسریع در گذار به تولید سبز
سرمایه‌گذاری در فناوری‌های جذب، ذخیره و استفاده از کربن (CCUS) در واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی
توسعه محصولات زیست‌تخریب‌پذیر و قابل بازیافت، به‌ویژه در حوزه پلیمرها و بسته‌بندی‌های صنعتی، با هدف کاهش آلودگی محیطی و ردپای کربن غیرمستقیم

در شرایطی که بیش از ۷۰ کشور جهان از جمله اتحادیه اروپا، ژاپن، کره جنوبی و ایالات متحده سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای برای کاهش انتشار کربن در صنایع پتروشیمی تدوین کرده‌اند، ادامه مسیر فعلی در ایران می‌تواند پیامدهای جدی و چندلایه‌ای به همراه داشته باشد. طبق گزارش [S&P Global] و [RMI]، صنایع پتروشیمی که نتوانند ردپای کربن خود را کاهش دهند، با افزایش تعرفه‌های وارداتی، ممنوعیت صادرات به بازارهای حساس به کربن، و کاهش دسترسی به تأمین مالی بین‌المللی مواجه خواهند شد. این روند از سال ۲۰۳۰ به بعد شدت بیشتری خواهد گرفت

با توجه به آلایندگی بالای محصولات ایرانی، چه آینده‌ای را برای صنعت پتروشیمی ایران متصور هستید؟ (در صورتی که اقدام خاصی صورت نگیرد و ایران رویکرد خود را تغییر ندهد؟)
در شرایطی که بیش از ۷۰ کشور جهان از جمله اتحادیه اروپا، ژاپن، کره جنوبی و ایالات متحده سیاست‌های سخت‌گیرانه‌ای برای کاهش انتشار کربن در صنایع پتروشیمی تدوین کرده‌اند، ادامه مسیر فعلی در ایران می‌تواند پیامدهای جدی و چندلایه‌ای به همراه داشته باشد.
طبق گزارش [S&P Global] و [RMI]، صنایع پتروشیمی که نتوانند ردپای کربن خود را کاهش دهند، با افزایش تعرفه‌های وارداتی، ممنوعیت صادرات به بازارهای حساس به کربن، و کاهش دسترسی به تأمین مالی بین‌المللی مواجه خواهند شد. این روند از سال ۲۰۳۰ به بعد شدت بیشتری خواهد گرفت.
در مورد ایران، گزارش [یورونیوز] هشدار می‌دهد که وابستگی شدید به گاز طبیعی، فناوری‌های قدیمی، و عدم سرمایه‌گذاری در نوسازی واحدها، موجب کاهش تولید، افزایش هزینه‌ها، و افت صادرات شده است. در زمستان ۲۰۲۵، قطع گاز در ۱۲ مجتمع پتروشیمی بیش از یک میلیارد دلار زیان اقتصادی به بار آورد و رقابت‌پذیری صنعت را به‌شدت تضعیف کرد. همچنین، طبق تحلیل [KBC Global]، در صورت عدم گذار از تولید خاکستری به آبی و سبز، شرکت‌های پتروشیمی با ریسک حذف از زنجیره تأمین جهانی مواجه خواهند شد. این موضوع به‌ویژه در صادرات محصولات پایه مانند متانول، آمونیاک و پلیمرها اهمیت دارد.
در کنار این چالش‌ها، تحریم‌های بین‌المللی نیز مانع انتقال فناوری‌های نوین و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی شده‌اند. این محدودیت‌ها باعث شده ایران نتواند از منابع مالی بین‌المللی مانند بانک جهانی یا صندوق محیط‌زیست برای اجرای پروژه‌های کاهش آلایندگی بهره‌برداری کند. بنابراین، در صورت عدم تغییر رویکرد، آینده صنعت پتروشیمی ایران با مخاطرات زیر روبه‌رو خواهد بود:
کاهش شدید سهم بازارهای جهانی به دلیل عدم انطباق با استانداردهای زیست‌محیطی
افزایش هزینه‌های تولید، جریمه‌های صادراتی، و افت سودآوری شرکت‌ها
کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی به دلیل ریسک‌های زیست‌محیطی و مالیاتی
حذف تدریجی محصولات ایرانی از زنجیره تأمین شرکت‌های بین‌المللی
تضعیف جایگاه ایران در بازارهای منطقه‌ای و جهانی، به‌ویژه در رقابت با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس که در حال توسعه خطوط تولید سبز هستند
در مجموع، بدون اصلاح سیاست‌ها، نوسازی فناوری‌ها، و ورود به مسیر تولید کم‌کربن، صنعت پتروشیمی ایران نه‌تنها با چالش‌های اقتصادی و زیست‌محیطی مواجه خواهد شد، بلکه ممکن است جایگاه راهبردی خود در اقتصاد ملی را نیز از دست بدهد.

ببینید:
https://www.spglobal.com/sustainable۱/en/insights/special-editorial/decarbonizing-chemicals-part-one-sectorwide-challenges-will-intensify-beyond-۲۰۳۰
https://rmi.org/chemistry-in-transition-charting-solutions-for-a-low-emissions-chemical-industry/
https://parsi.euronews.com/۲۰۲۵/۰۳/۱۱/irans-petrochemical-industry-is-on-the-path-of-free-fall
https://www.kbc.global/uploads/files/whitepapers/A_Roadmap_to_Decarbonize_Gray_H۲_Production_H۲Tech_May۲۰۲۳.pdf

تحریم‌ها و نبود ارتباطات جهانی تا چه اندازه بر مشکلات ما در این حوزه افزوده است؟ آیا می توان بخشی از مشکلات امروز صنعت پتروشیمی در تولید محصولات با آلایندگی پایین را حاصل نبود ارتباط با کشورهای مختلف دانست؟
تحریم‌ها موجب محدودیت دسترسی ایران به فناوری‌های پیشرفته، تجهیزات به‌روز و سرمایه‌گذاری‌های خارجی شده است. این محدودیت‌ها باعث شده تا صنایع پتروشیمی از فناوری‌های ناکارآمد استفاده کنند که انرژی بیشتری مصرف و آلایندگی بیشتری تولید می‌کنند. همچنین نبود امکان انتقال دانش و همکاری‌های بین‌المللی باعث ماندن ایران در عقب‌ماندگی فناوری و افزایش چالش‌های زیست‌محیطی شده‌است.

راهکار پیشنهادی شما برای جبران این عقب‌ماندگی چیست؟
برای جبران این عقب‌ماندگی پیشنهاد می‌شود ایران به موارد زیر توجه کند:
توسعه همکاری‌های منطقه‌ای با کشورهای خلیج فارس برای انتقال فناوری، هم‌راستایی استانداردها و ایجاد بازار مشترک محصولات سبز
ایجاد صندوق‌های مشترک توسعه فناوری‌های پاک با مشارکت دولت، بخش خصوصی و نهادهای بین‌المللی برای تأمین مالی پروژه‌های زیست‌محیطی
اصلاح قوانین مالکیت و مدیریت برای خصوصی‌سازی واقعی و هدفمند، با هدف افزایش انعطاف‌پذیری، نوآوری و جذب سرمایه‌گذاری خارجی
حمایت از تحول دیجیتال و هوشمندسازی واحدهای تولیدی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی، کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری
ارتقاء زیرساخت‌های پایش هوشمند انتشار گازها و گزارش‌دهی شفاف در سطح شرکت‌های پتروشیمی، مطابق با استانداردهای ESG جهانی
راه‌اندازی واحدهای جذب و ذخیره کربن (CCUS) در مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی، با اولویت متانول، آمونیاک و کراکرهای بخار
برقی‌سازی تدریجی فرآیندهای انرژی‌بر با استفاده از برق تجدیدپذیر، به‌ویژه در واحدهای کراکینگ و گرمایش صنعتی
در گام‌های بعد با توجه به شرایط اقتصادی و نیاز به حکمرانی نرم می توان به راهکارهای زیر اندیشید:
تدوین و اجرای نقشه راه ملی کاهش انتشار کربن در پتروشیمی با اهداف کمی تا سال‌های ۲۰۳۰ و ۲۰۵۰، هم‌راستا با توافق‌نامه پاریس و استانداردهای جهانی
اصلاح ساختار مالیاتی و تعرفه‌ای برای تشویق تولید کم‌کربن و تنبیه آلایندگی بالا، از طریق مالیات کربن و مشوق‌های صادرات سبز
این رویکردها می‌توانند ایران را در مسیر توسعه پایدار و کاهش اثرات زیست‌محیطی قرار دهند و همزمان بهره‌وری اقتصادی را ارتقا بدهند.