چرا یلدا اقتصاد ایران را تکان نمی دهد؟

در سال های اخیر جشن یلدا به جای اینکه یادآور شبی برای شادی و جشن خانواده ایرانی باشد، با گرانی، تورم و هزینه های سرسام آور همراه است. با توجه به روند افزایش نرخ تورم و کوچک شدن سفره خانوار ایرانی، بعید نیست شب چله به شرمساری سرپرستان خانوار گره بخورد. شرایطی که باعث می شود حتی بازار هم از این اتفاق سودی نبرد و فقط دلال ها برنده بازی شبانه باشند.

بر اساس بررسی های اکوایران، هزینه برگزاری این جشنواره باستانی طی ده سال (۱۳۹۴-۱۴۰۳) ۱۵ برابر شده است. از سوی دیگر، رویدادهایی مانند جشن هالووین یا جشن سال نو (کریسمس) ابعاد عظیم و تأثیرگذاری بر اقتصاد کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی دارد. طبق آمار فدراسیون خرده فروشی آمریکا (NRF)، در سال ۲۰۲۴ کل هزینه هالووین به ۱۱.۶ میلیارد دلار خواهد رسید. اما چرا یلدا یا سایر جشنواره های ملی ایرانیان چنین تاثیری بر اقتصاد کشور ندارد و چگونه می توان روند کنونی را تغییر داد؟

مفهوم تأثیر ضریب و یلدای محصور در خانه

برای درک بهتر تاثیر جشن های ملی در حال حاضر بر اقتصاد ایران، باید از یک مفهوم اقتصادی به نام اثر چند برابری استفاده کرد. این مفهوم بیان می کند که تزریق اولیه هزینه ها منجر به افزایش کلی بیشتر درآمد ملی و تولید اقتصادی می شود. زیرا پول در یک واکنش زنجیره ای خرج می شود و دوباره خرج می شود. این اثر موجی به این دلیل اتفاق می‌افتد که هزینه‌های یک فرد برای شخص دیگری درآمد ایجاد می‌کند، که سپس بخشی از آن را خرج می‌کند و دورهای بیشتری از تقاضا را ایجاد می‌کند.

حال به جشن یلدا و نحوه برگزاری آن می پردازیم: عموماً خانوارهای ایرانی یک سری غذا و نوشیدنی مانند آجیل، میوه و شیرینی می خرند و با هم می نوشند. در این شرایط هر خانوار ایرانی نقش عرضه کننده، آشپز و میزبان را ایفا می کند

در این شرایط سایر بخش های اقتصاد مانند حمل و نقل، پوشاک، هتل ها و… از این رویداد مهم فرهنگی بی بهره خواهند ماند. البته در سال‌های اخیر برخی از کافه‌ها و رستوران‌ها با برگزاری این جشن در محل کار خود توانسته‌اند به نوعی درآمدزایی داشته باشند، اما یلدا همچنان جشنی است که در خانه و محدود به غذا خوردن است.

جشن یلدا یک جشن عمومی نیست که در آن جشنواره های خیابانی، کنسرت های خاص یا تورهای گردشگری یلدا برگزار شود. در نتیجه هیچ پول جدیدی وارد اقتصاد نمی شود. صرفاً، بودجه خانوار از سایر بخش ها (مانند پوشاک یا آموزش) حذف شده و به بخش غذا منتقل می شود. این فرآیند در واقع انتقال هزینه هاست و نه خلق ثروت.

محصور بودن در خانه به این معنا نیست که مدل هایی مانند «پارتی ۱۰ کیلومتری» حتماً می توانند برای یلدا کارساز باشند. این جشن که در سال های اخیر به مناسبت عید غدیر خم به همت شهرداری تهران برگزار شد، همچنان روند افزایشی بالایی نخواهد داشت. چرا که در نهایت بودجه فرهنگی شهرداری و سایر نهادها تبدیل به خوراکی یا یک سری اتفاقات شاد شده و انگار همین زنجیره کوتاه خرید محصولات و مصرف آن را به فضای بزرگ تری می رساند.

برای تبدیل جشنواره یلدا به رویدادی موثر و رشد آفرین برای اقتصاد ایران، باید با استفاده از «صنعتی سازی از سنت»، اقتصاد جشن یلدا را به زنجیره های مختلف پیوند داد.

صنعتی شدن سنت

فرآیند صنعتی شدن در هالووین نمونه ای کلاسیک از تبدیل یک آیین سنتی-مذهبی به «محصول تجاری مدرن» است. غرب با استراتژی «کالاسازی» این رویداد را از یک شب آیینی صرف به «فصل خرید» تبدیل کرد. کلید اصلی این داستان، تعریف نیازهای جانبی برای یک سنت ساده بود. به این معنا که جشن نه تنها به حضور فیزیکی افراد وابسته است، بلکه با مجموعه ای از کالاها نیز گره خورده است. در این مدل کدو حلوایی دیگر یک محصول کشاورزی نیست، بلکه ماده اولیه ای است که برای مصرف به ابزارهای کنده کاری، شمع های مخصوص و زیور آلات نیاز دارد. این روند باعث شد که سنت از «انتزاعی و معنوی» به «مادی و مصرفی» تغییر ماهیت دهد و بقای آن نه به حافظه تاریخی، بلکه به ویترین مغازه ها بستگی داشته باشد.

در گام دوم، هالووین با ایجاد یک اکوسیستم اقتصادی مرتبط، صنایع نامرتبط را گرد هم آورد. برخلاف جشن‌های سنتی ما که معمولاً یک‌بعدی هستند (فقط خوراکی)، هالووین می‌تواند صنایع سرگرمی، نساجی، شیرینی‌پزی و گردشگری را به هم افزایی کامل برساند. به عنوان مثال صنعت سینما با تولید فیلم های ترسناک برای صنعت نساجی تقاضا ایجاد می کند و صنعت گردشگری با برگزاری رویدادهای خیابانی این چرخه را تکمیل می کند. این درهم تنیدگی باعث می شود ضریب فزاینده پول به شدت افزایش یابد. چرا که دلار خرج شده این روزها فقط در جیب کشاورز نمی ماند، بلکه در کل زنجیره خدمات و تولید کشور می چرخد.

به سوی رونق اقتصادی با یلدا

روندی که در بالا توضیح داده شد را می توان به راحتی برای جشن یلدا اجرا کرد تا با درگیر کردن بخش های مختلف اقتصاد ایران، هم خانوار و هم بازار سود ببرند. اولین قدم، تعریف درست جشن یلدا در سیاست و زبان رسمی کشور است. سال هاست رویکرد دستگاه های رسمی به یلدا تخفیف و کاهش آن است. در برنامه های تلویزیونی، یلدا را «طولانی ترین شب سال» می نامند و در تقویم تعطیل رسمی برای آن وجود ندارد.

به تازگی روزنامه خراسان پیشنهاد تعطیلی شب یلدا را فردا (اول دی ماه) داده است که باید جدی گرفته شود و حتی یک هفته به عنوان هفته یلدا نامگذاری شود. تعطیلی یلدا فردا می تواند ضریب فزاینده و درگیری بخش های مختلف اقتصادی را افزایش دهد. در دنیا، اقتصاد شبانه یکی از سودآورترین بخش هاست. یلدا تنها شبی است که پتانسیل فعال کردن این اقتصاد را تا صبح دارد. روز تعطیل فقط برای «خوابیدن» نیست. بلکه «اجازه بیداری» است. اگر مردم بدانند فردا تعطیل است جشن را بیرون از خانه (رستوران، کنسرت نیمه شب، سینما) می برند و ضریب پول فعال می شود.

مرحله بعدی تعریف هویت یلدا برای شهرها و سپس رویدادهای مختلف مرتبط با آن است. حافظ خوانی سنت دیرینه شب یلدا است. به این ترتیب شیراز و حافظیه در کنار سعدیه می توانند بستر بسیار مناسبی برای جشن یلدا باشند. با استفاده از این استراتژی، قونیه سالانه ۳ میلیون گردشگر را جذب می کند، اما چرا شیراز نمی تواند جشنواره بزرگ «حافظ خوانی» را با اجرای ارکستر سمفونیک یا خوانندگان سنتی در تخت جمشید یا حافظیه در یک هفته به مناسبت یلدا برگزار کند؟

این ظرفیت عظیم محدود به شیراز نخواهد بود. علاوه بر تهران، شهرهایی مانند اصفهان و تبریز نیز می توانند یلدا را با مضمون خاص خود و ترکیبی از موسیقی، غذا، نکالی و دیگر سنت های محلی جشن بگیرند. جدای از اینها می توانید از ظرفیت گردشگری روایتی در هر شهری بهره ببرید. کافه ها، رستوران ها و هتل ها به جای فروش «شام یلدا»، پکیج «شب یلدا» را ارائه کنند که در آن سفره شب یلدا همراه با موسیقی زنده سرو می شود. در این صورت با کاهش نقش ها و علنی کردن هزینه ها از فشار هزینه های خانوار کاسته می شود و کافه ها و رستوران ها در کنار مشاغل مرتبط رونق می گیرند.

حلقه مفقوده دیگر زنجیره ارزش یلدا، «اقتصاد دکور و نمادها» است. در حال حاضر، سبد خرید یلدا تقریباً تماماً وابسته به «مواد غذایی فاسد شدنی» است که پس از پایان شب اثری از خود برجای نمی‌گذارند. در عین حال می توان با «کالاسازی نمادها» بازاری جدید و ماندگار برای صنایع خلاق و صنایع دستی ایجاد کرد. به عنوان مثال، در هزینه های هالووین ۲۰۲۴، ۳.۸ میلیارد دلار برای تزئینات و نمادها هزینه شد. یعنی ۳۰۰ میلیون دلار بیشتر از غذا و شیرینی. انار و هندوانه نباید فقط میوه باشند. بلکه باید در سفالگری، شمع‌سازی، منسوجات (سفره‌های طرح‌دار) و طراحی گرافیک به شکل‌های بصری تبدیل شوند. توسعه این بخش نه تنها از فشار تقاضا از سوی بازار تورمی مواد غذایی می کاهد، بلکه درآمد یلدا را به سمت کارگاه های کوچک هنری و تولیدی سوق می دهد که ارزش افزوده بسیار بالاتری نسبت به خام فروشی محصولات کشاورزی دارند.

در نهایت، صنعتی شدن یلدا مستلزم تغییر پارادایم از «میزبانی توسط یک نفر» به «مشارکت جمعی» از طریق فرهنگ هدیه است. در مدل رایج و سنتی، تمام فشار تورمی و بار مالی جشن بر دوش سرپرست خانوار یا میزبان است که بازدارنده ای برای برگزاری جشن محسوب می شود. اما اگر رسم «هدیه یلدا» (مانند خرید کتاب، بسته‌های فرهنگی یا صنایع دستی کوچک توسط مهمانان) با الگوبرداری از رویدادهای جهانی نهادینه شود، نه تنها از هزینه‌ها کاسته می‌شود، بلکه صنعت بسته‌بندی، انتشارات و کالاهای هدیه نیز وارد چرخه سود می‌شود و یلدا از «هزینه» یک نفر به «فرصت تجاری گسترده» تبدیل می‌شود.

یلدا؛ اسیر تورم و بی خیالی

یلدا در ایران قربانی دو چیز است: تورم (که قدرت خرید را می خورد) و بی خیالی (که نمی تواند صنعت را از سنت خارج کند). تعطیلی در روز اول و برگزاری کنسرت- رویدادهای ادبی تنها راهی است که می تواند یلدا را از «هزینه خانه» به «سرمایه ملی» تبدیل کند. درست مانند کاری که قونیه با مولانا کرد و غرب با کدو تنبل هالووین. اگرچه همچنان مشکل اصلی این ایده پایین بودن قدرت خرید خانوار است که در کنار اقتصاد یلدا باید چاره ای برای آن اندیشید.