سهیلا روزبان؛ گروه آب و انرژی: شهرهای خالی از جمعیت، آسمان پر از گرد و غبار، درختان خشکیده و دشت های ترک خورده تصاویر آخر الزمانی هوش مصنوعی از آینده ایران است؛ ایرانی که بیشتر از هر زمانی با بحران آب دست و پنجه نرم می کند.
نگاهی به گفته رییس جمهور هم نشان می دهد که این تصویر سازی هوش مصنوعی خیلی هم بیراه نیست. مسعود پزشکیان به تازگی گفته که «بحران آب از آنچه امروز درباره آن صحبت می‌شود، جدی‌تر است و اگر از امروز فکری عاجل نکنیم، در آینده با شرایطی مواجه می‌شویم که نمی‌توان هیچ علاجی برای آن یافت.»
آمارهای اعلامی از طرف شرکت مدیریت منابع آب ایران هم بحرانی بودن اوضاع را به خوبی تایید می کند. هم اکنون بیش از سه چهارم استان های کشور دچار بحران آب شده اند. حدود ۵۶ درصد سدهای کشور خالی بوده و مقدار بارندگی ها نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۰ درصد کاهش یافته است.
شرایط اما در پایتخت به شدت نگران کننده است. سخنگوی صنعت آب می گوید که «تهران و البرز در پیشانی این بحران بوده و حالا زیست ۲۰ میلیون نفر در معرض خطر قرار گرفته است.»
مسولین برای گذر از این بحران خواهان مدیریت مصرف از سوی مردم هستند اما هاشم اورعی کارشناس حوزه انرژی کلید حل مشکل را در اصلاح حکمرانی انرژی در کشور می داند. عیسی کلانتری هم تعامل جهانی را راهکار گذر از شرایط پیش آمده می داند. برخی دیگر از کارشناسان هم از ردپای فساد در بحران آبی پیش آمده پرده برمی دارند.
از افت فشار تا قطعی های ۱۲ ساعته
زنگ هشدار جدی قرار گرفتن کشور در مسیر یک بحران تمام‌عیار آبی به صدا درآمده و گزارش‌های متعددی از نقاط مختلف کشور حاکی از بروز قطعی‌های گسترده در شبکه توزیع آب شرب است. مطابق اعلام رسمی، ۲۴ استان و ۵۰ شهر کشور درگیر وضعیت تنش آبی شده‌اند، اما آنچه در عمل تجربه می‌شود، فراتر از یک تنش است. گزارش‌های مردمی در شبکه‌های اجتماعی از قطعی‌های آب تا ۱۲ ساعت، در نقاط مختلف کشور حکایت دارد؛ قطعی‌هایی که برنامه‌ریزی مشخصی ندارند و مردم را در تامین اولیه‌ترین نیازهای زیستی با مشکل مواجه کرده‌اند.
دکتر بنفشه زهرایی، استاد مدیریت منابع آب دانشگاه تهران و دبیر پیشین کارگروه ملی سازگاری با کم‌آبی درباره شرایط کنونی کشور گفت: «سد ماملو در شهریورماه از مدار خارج خواهد شد. پس از آن، به ترتیب، سدهای لار، لتیان و کرج نیز دیگر توان تامین آب را نخواهند داشت. این هشدار جدی نشان می‌دهد که ما در مسیر یک بحران تمام‌عیار آبی هستیم. سال ۱۴۰۱ هم بخش مهمی از آب همدان که از سد اکباتان تامین می‌شد، همانند آنچه امروز درباره سدهای تهران هشدار داده می‌شود، به دلیل خشکسالی شدید و کاهش بی‌سابقه ورودی آب، به‌تدریج خالی شد و در نهایت، قادر به تأمین آب شهر نبود. امسال برای تهران بسیار محتمل می‌بینم چنین اتفاقی بیفتد. برخی سدهای تأمین‌کننده آب شرب به کف رسیده‌اند و آبخوان تهران دیگر کشش تأمین آب بیشتر را ندارد.»
سهم نزدیک به صفر درصدی مردم در بحران آب
در این میان عباس علی آبادی وزیر نیرو هم می گوید که «بابت مشکلات پیش آمده در تامین آب عذرخواه مردم هستم؛ اما آب نیست و چاره ای جز این برایمان باقی نمانده است.» اما قسمت دردناک ماجرا اینجاست که در میان سخنان آقای وزیر خبری از ارایه راهکار نیست و مثل همیشه بار اصلی مقابله با این بحران بر دوش مردم گذاشته شده است. عیسی بزرگ زاده سخنگوی صنعت آب معتقد است که برای مقابله با این بحران مردم باید دست کم ۲۵ الی ۳۰ درصد مصرف آب کاهش یابد.
کارشناسان اما می گویند که علاج حل بحران در دست حاکمیت بوده و دولت باید به دنبال تغییر سیاست های خود باشد. هاشم اورعی کارشناس حوزه انرژی که سهم مردم در بحران پیش آمده را نزدیک به صفر می داند، به بازار می گوید: بر اساس آمار اعلامی حدود ۹۰ درصد آب کشور در حوزه کشاورزی، ۴ درصد در بخش صنعت و حدود ۶ درصد در بخش شرب مصرف می شود. با این اوصاف می توان ادعا کرد که مردم در تنش ایجاد شده هیچ جایگاهی ندارند.
او که مشکلات امروز اقتصاد ایران را حاصل حکمرانی آشفته و بهم ریخته می داند، ادامه می دهد: مشکل امروز ایجاد شده در حوزه آب حاصل سیاست های توسعه نا پایداری است که سالهاست در این کشور حاکم شده است. به عنوان مثال سالهاست که روی توسعه کشاورزی و افزایش تولیدات در این حوزه تاکید می کنیم غافل از اینکه فناوری که امروز در بخش کشاورزی ما استفاده می شود مربوط به یک قرن قبل است. اما کشاورزی تنها مشکل ما نیست و رد پای این نابخردی ها در صنعت هم مشاهده می شود.
اورعی افزود: در سال های گذشته بی توجه به اقلیم ایران صنایع اصلی و آب بر ایران را در فلات مرکزی که حتی در تامین آب شرب هم چالش دارد، بارگذاری کردیم. حالا هم برای حل این مشکل به دنبال انتقال آب از دریای خلیج فارس و عمان هستیم.
تولید ۳.۸ دلار ثروت به ازای هر مترمکعب مصرف آب
بخش کشاورزی اما متهم اصلی مصرف بالای آب در ایران است. وزارت نیرو می‌گوید۷۸ تا ۸۰ میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود و وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید حجم مصرف ۷۵ میلیارد متر مکعب است. حتی با فرض پذیرش ادعای وزارت جهاد، مصرف آب کشاورزی ۳۵ تا ۴۰ میلیارد متر مکعب بیشتر از حد مجاز است.
اضافه مصرف آب در صنعت کشاورزی در حالی رخ می دهد که اورعی بازدهی و سوددهی این صنعت را منفی می داند و معتقد است است که درآمد حاصل از تولید و صادرات محصولات کشاورزی در مقابل آب مصرفی آنها بسیار ناچیز و حتی منفی است.
گزارش های منتشر شده از سوی فدراسیون صنعت آب هم می گوید که به ازای مصرف ۹۲.۲ میلیارد مترمکعب منابع تجدید پذیر کشور ۳۵۹ میلیارد دلار ثروت را تولید می کنیم.
یعنی اگر تولید ناخالص ملی را تقسیم بر میزان مصرف آب تجدیدپذیر کنید خواهیم فهمید که به ازای هر متر مکعب مصرف آب تنها ۳.۸ دلار ثروت تولید می شود. این عدد در ترکیه ۱۵دلار و در جنوب خلیج‌فارس به‌دلیل خام‌فروشی ۵۰۰دلار، در چین ۳۸دلار، در آمریکا ۵۴دلار، در عراق ۶.۹دلار و در ایران ۴.۹دلار است و این یعنی با انرژی که مصرف می‌کنیم، ۴۰۰میلیارد دلار تولید ناخالص ملی داریم.
بار نرخ بالای بیکاری روی دوش کشاورزی
با وجود تشدید بحران خشکسالی اما خبری از اصلاح سیاست گذاری ها در حوزه کشاورزی نیست. برخلاف آنچه تصور می شد دلیل تاکیدات حاکمیت بر توسعه کشاورزی اما حمایت از کشاورز نیست و دولت به نوعی می خواهد کوتاهی های خود در اشتغال زایی در سایر بخش ها را به نوعی در این حوزه جبران کند.
این همان نکته ای است که عیسی کلانتری وزیر سابق کشاورزی هم بدان اشاره می کند. به گفته او، یجاد یک شغل در بخش صنعت نیاز به دویست هزار دلار سرمایه‌گذاری دارد اما ایجاد یک شغل در بخش کشاورزی تنها چهل هزار دلار سرمایه می‌خواهد. پس ترجیح می‌دهند این کار را انجام بدهند. دیگر نمی‌گویند بخش کشاورزی اشباع شده و بیکاری پنهانش قیمت تمام شده را افزایش داده است.
او ادامه داد: در کل چیزی در حدود ۹ میلیون هکتار کشاورزی آبی داریم و ۵ میلیون بهره‌بردار. این خودش بیکاری پنهان بخش کشاورزی را فریاد می‌زند.
افزایش فشار برای تولید بیشتر به دلیل تحریم ها
فارغ از مشکلات مدیریتی در داخل کشور مثل همیشه بخشی از مشکلات حوزه آب و کشاورزی به تحریم ها بر می گردد. عیسی کلانتری می گوید که اگر بخواهیم به هر نفر دو هزار کالری غذا برسانیم به چیزی نزدیک به ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلار غذا نیاز داریم. این در حالی است که ارزش تولیدات غذایی ما در کشور ۴۰ میلیارد دلار بوده و دست کم باید تامین ۳۰ میلیارد دلار غذای کشور از محل واردات صورت گیرد. اما وقتی به دلیل تحریم ها قادر به فروش نفت و تعامل جهانی نباشیم، فشار به داخل برای افزایش تولیدات کشاورزی هم افزایش می یابد. ؛ تولیداتی که بازهم به دلیل تحریم ها به دور از تکنولوژی روز و همچون ۵۰ سال پیش بر اساس روش های سنتی صورت می گیرد.
وزیر سابق کشاورزی افزود: ما چون پول برای واردات غذا نداریم به منابع آب فشار می‌آوریم تا هر چه بیشتر در داخل غذا تولید شود. انگار سیاستگذار معتقد است در آینده هر چه شد، شد. مشکل امروز باید به هر قیمتی حل شود. در سایه‌ی این بحران آب و خاک و محیط زیست و ژنتیک حیوانی و گیاهی و منابع طبیعی قربانی می‌شوند.
ساده ترین راهکار ها در دستور وزارت نیرو
دولت‌ها در سال‌های اخیر نشان داده‌اند به جای حل مشکل، آسان‌ترین راه که تعطیلی است را در نظر می‌گیرند. اما تصمیم به تعطیلی تصمیمی پرهزینه است که به کشور و مردم تحمیل می‌شود. تعطیلی‌ها تبدیل شده‌اند به مُسکن‌های همیشگی دولت‌ها برای دردهای مزمن. آنطور که فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت در صفحه شخصی ایکس خود نوشته؛ تهران اول مرداد تعطیل شده است. او در این پیام خود نوشت: «با تصمیم هیئت دولت و در پی تداوم گرمای شدید و ضرورت صرفه‌جویی در مصرف آب و برق، روز چهارشنبه اول مردادماه در استان تهران تعطیل اعلام شد. فرصتی است برای استراحت، سفر کوتاه یا در کنار خانواده بودن؛ البته با رعایت نکات ایمنی و صرفه‌جویی در مصرف انرژی.»
رضا حاجی کریم رییس کنفدراسیون صنعت آب که معتقد دولت باید مدیریت مصرف را از خود شروع کند، تلفات بالای آب را مورد نقد قرار می دهد.
به گفته این فعال صنعت آب، مقدار تلفات آب در کلان‌شهر تهران ۲۹ درصد است. درواقع ۲۹ درصد آبی که از استان‌های قزوین و البرز به سمت تهران انتقال داده می‌شود، در تهران تلف می شود. در واقع اگر ما بتوانیم مقدار تلفات آب را در شبکه به نرم جهانی که همان ۹ درصد است، برسانیم قدم بزرگی در حل بحران آب در تهران برداشته ایم. برای درک بهتر از بزرگی این عدد باید بدانیم که ۲۰ درصد کاهش مصرف در این حوزه معادل ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب در روز است.
او افزود: ضمن اینکه مسولین آبفای استان تهران خودشان بارها و بارها اعلام کرده اند که در صورتی که مردم ۲۰ درصد(یعنی معادل رقمی که هدر رفت آب را باید کاهش دهیم) در مصرف آب صرفه جویی کنند به راحتی از پیک مصرف اسفند و تابستان گذر خواهیم کرد.
بخش خصوصی به میدان آیند
وزارت نیرو می گوید که بیش از ۱۶۰۰ پروژه برای مقابله با بحران آب در دستور کار قرار گرفته است. اما معلوم نیست که این پروژه ها می تواند به داد بحران تنش آبی در ایران برسد یا خیر. آخرین بررسی های انجام شده که مربوط به ۲ سال پیش است، نشان می دهد که امروز ۶۵۰هزار میلیارد تومان تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام آبی اعتبار نیاز دارد. ضمن اینکه اظهارات مسولین مرتبط با این حوزه هم نشان می دهد روند تخصیص منابع در امسال هم به کندی صورت گرفته طوری که آقای وزیر نیرو زمستان سال گذشته در اظهارات خود از عدم تخصیص بودجه پروژه های آبی حتی گله کرده است.
از طرفی بررسی های انجام شده هم نشان می دهد که میانگین پروژه های عمرانی دولت به ۱۷ سال رسیده است. یعنی دولت امروز پروژه ای را برای حل ناترازی انرژی و حل بحران آب کلید بزند شاید ۱۷ سال دیگر اجرایی شود.
حاجی کریمی با طرح این سوال که آیا دولت با این حجم از کسری بودجه و عملکرد غیر قابل دفاع در انجام پروژه های عمرانی از پس انجام این طرح ها بر آید، افزود : با قطعیت اعلام کرد که اجرای این پروژه‌ها جز با فعالیت بخش خصوصی امکان‌پذیر نیست.
سرزمینی با قدمت ۷ هزار ساله در خطر
بحران آب در ایران دیگر یک احتمال دوردست نیست. واقعیتی است که اکنون در برابر چشمان ما در حال رخ دادن است. سدها خالی شده، منابع زیرزمینی به سرعت تحلیل می‌روند و مصرف بی‌رویه ادامه دارد. مسولین باید تصمیم بگیرد. آیا مسیر فعلی را ادامه خواهد داد و کشور را به ورطه خشکسالی مطلق خواهد کشاند؟ یا اینکه با اقداماتی سریع، کارآمد و اصولی، خود را از این بحران نجات خواهد داد؟ پاسخ این سوال، آینده ایران را تعیین خواهد کرد. اما یک چیز قطعی است: ایران تشنه‌تر از همیشه است و اگر همین امروز اقدامی انجام نشود، ممکن است فردا برای نجات این سرزمین با قدمت ۷ هزار ساله خیلی دیر باشد.
منبع:تحلیل بازار
