اکوایران: بر اساس آخرین گزارش مرکز آمار از تولید ناخالص داخلی کشور، رشد بخش نفت در بهار ۱۴۰۴ نزدیک به صفر درصد بوده است که نشان دهنده توقف موتور نفتی رشد اقتصادی کشور است. موتوری که پس از کاهش شدت تحریم ها از سال ۱۴۰۰ روشن شد اما نتوانست به میزان ارزش افزوده واقعی حوزه نفت در سال های قبل از تحریم ها بازگردد. یکی از دلایل اصلی این اتفاق، تحریم های کمرشکن علیه اقتصاد ایران است.
چند دهه است که نفت به بخشی جدایی ناپذیر از اقتصاد ایران تبدیل شده است. وابستگی به درآمدهای نفتی یکی از مسائل قدیمی محسوب می شود که اقتصاد ایران همچنان با آن دست و پنجه نرم می کند. به عبارت دیگر وجود نفت در بودجه باعث می شود با کمترین کاهش میزان یا قیمت فروش نفت، درآمد کشور کاهش یابد و کسری بودجه افزایش یابد. این موضوع را می توان یکی از عوامل اصلی تورم فرسایشی در چند دهه اخیر اقتصاد ایران دانست.
در این گزارش اعداد و ارقام بخش نفت در بهار هر سال در بیش از یک دهه گذشته مورد بررسی قرار گرفته است.
رونق نفت در گرو رفع تحریم است
بر اساس اطلاعات مرکز آمار، بخش نفت نسبت به بهار سال گذشته ۰.۸ درصد رشد داشته است. رقمی که نشان دهنده خاموشی موتور نفتی رشد اقتصادی کشور است. موتوری که از سال ۱۴۰۰ نیروی اصلی رشد اقتصادی بوده اما چه شد که رشد درآمدهای نفتی فروکش کرد؟ در ظاهر می توان آن را به بازگشت ترامپ به کاخ سفید و تشدید تحریم های نفتی مرتبط دانست، اما در کنار آن دلیل دیگری نیز وجود دارد. رشد بخش نفت از سال ۱۴۰۰ بیش از آن‌که حاصل سرمایه‌گذاری و ایجاد ظرفیت‌های جدید در اقتصاد باشد، نتیجه جبران رشد منفی سال‌های گذشته بوده است. سال‌های پس از خروج ترامپ از برجام، فشار شدیدی بر درآمدهای نفتی این کشور وارد شد.
مشکلی که در رشد منفی ۳۵.۸ درصدی بهار ۲۰۱۸ به وضوح قابل مشاهده است.رشدی که از دهه ۹۰ تا امسال در فصول بهار بی سابقه بوده است. از سوی دیگر در بهار ۱۳۹۸ ارزش افزوده بخش نفت در بهار هر سال به کمترین میزان در ۱۴ سال گذشته و معادل ۳۷۱ هزار میلیارد تومان رسید.
بیشترین رشد بخش نفت در بهار دقیقاً در اولین بهار پس از برجام در سال ۹۵ بوده است که این رشد بالا بیش از آن که ناشی از سرمایه گذاری جدید در بخش نفت باشد، ناشی از جبران رشد منفی سال های گذشته ناشی از تحریم های دوره اوباما است. به عبارت دیگر می توان گفت رفع تحریم های آمریکا و جبران رشد منفی سال های گذشته دلیل رونق بخش نفت کشور است.
عقب ماندگی ارزش افزوده بخش نفت در بهار ۱۴۰۴
درست است که رشد منفی بخش نفت در ابتدای دهه ۹۰ در دوره برجام تا حدودی جبران شد. اما ارزش افزوده بخش نفت در بهار ۹۷ (قبل از تشدید مجدد تحریم ها) به سطح بهار ۹۰ نرسید و به عبارت دقیق تر، ارزش نفت ایجاد شده در بهار ۹۰ تقریباً معادل ۶۷۷ هزار میلیارد تومان بود که در بهار ۶۵۵ هزار میلیارد تومان برآورد شد.
این موضوع در دوره بعدی تحریم های نفتی ایران نیز تکرار شد. آمارها نشان می دهد ارزش افزوده حوزه نفت در بهار ۱۴۰۴ تقریباً معادل ۶۲۰ هزار میلیارد تومان بوده است. در واقع با وجود جبران نسبی رشد منفی اواخر دهه ۹۰ در قرن جدید، به نظر می رسد در بهار ۱۴۰۴ میزان ارزش افزوده واقعی بخش نفت به حداکثر ظرفیت خود رسیده است. این در حالی است که ارزش افزوده حوزه نفت در بهار امسال نه تنها به سطح بهار ۹۰ نرسید، بلکه از بهار ۹۷ نیز کمتر شد.
این موضوع می تواند ناشی از تشدید تحریم ها باشد، قبل از اینکه میزان استخراج نفت به حداکثر ظرفیت خود برسد، اما احتمالاً نکته نگران کننده تری وجود دارد. کاهش ارزش استخراج نفت و گاز و عدم جبران آن به دلیل بحران سرمایه گذاری کشور در سال های اخیر را می توان دلیل عدم رونق بخش نفت با وجود گشایش های گاه و بیگاه دانست. موضوعی که نشان می دهد حتی در صورت لغو تحریم ها، نگرانی یکی از مهمترین ارکان رشد اقتصادی ایران همچنان پابرجاست.
خلاصه
از دهه ۱۹۹۰ و با شروع تحریم های آمریکا، درآمد نفتی به یکی از آسیب پذیرترین بخش های اقتصاد ایران تبدیل شده و هدف تحریم ها قرار گرفته است. تحریم هایی که بر رشد بخش نفت و در نتیجه رشد اقتصادی کشور تأثیر بسزایی داشته است.
از سوی دیگر، فروش نفت ایران معمولا هدف تحریم های آمریکا قرار می گیرد. بنابراین زمانی که بودجه دولت بر اساس درآمد نفتی تنظیم می شود، این امر خطر جدی برای اقتصاد ایران ایجاد می کند. آمریکا دقیقاً از این ضعف استفاده کرده و با تحریم ها خسارت قابل توجهی به اقتصاد کشور وارد کرده است. تاثیری که از کسری بودجه شروع می شود و به اجزای مختلف اقتصاد می رود.
