وحیدرضا شادفر، بازار؛ در شرایطی که خشکسالی بی‌سابقه و فرونشست زمین ۶۰ درصد دیمزارهای چهارمحال و باغات پسته کرمان را نابود کرده، دستور رئیس‌جمهور برای اجرای الگوی کشت جدید همچون نسخه‌ای حیاتی برای نجات کشاورزی ایران است.
این طرح که با هدف صرفه‌جویی ۴۰ درصدی آب و تثبیت جمعیت روستایی طراحی شده، تنها با مشارکت ۴.۵ میلیون کشاورز و احداث بادشکن‌های سبز محقق می‌شود، راهکاری کم‌هزینه که در آفریقا و آمریکا از مهاجرت میلیونی روستاییان جلوگیری کرد.
هشدار کارشناسان جدی است: تبخیر ۲۷۰ میلیارد مترمکعب آب سالانه، ایران را تا پنج سال آینده با فاجعه‌ای بدتر از خوزستان مواجه می‌کند.
مقابله با چالش‌های اقلیمی و ناترازی‌های تولید
پنجشنبه ۲۶ تیرماه جاری با دستور رئیس‌جمهور محترم به وزرای «جهاد کشاورزی» و «کشور» اصلاح و اجرای الگوی کشت سراسری را به‌عنوان اولویتی فوری و ضروری در دستورکار خود قرار دهند. این اقدام با هدف ارتقای امنیت غذایی، حفاظت از منابع پایه و افزایش بهره‌وری مصرف آب دربخش کشاورزی، یکی از گام‌های راهبردی دولت برای مقابله با چالش‌های اقلیمی و ناترازی‌های تولید محسوب می‌شود.
این تصمیم مهم در شرایطی اتخاذ شده است که کشور با چالش‌های متعددی نظیر تغییرات اقلیمی، بحران منابع آب و ناپایداری در زنجیره تولید و بازار محصولات کشاورزی مواجه است.
در چنین وضعیتی، اصلاح الگوی کشت نه‌تنها یک ضرورت فنی، بلکه اقدامی ملی و راهبردی برای تأمین امنیت غذایی پایدار کشور است، اما چگونه در اجرای این امر خطیر می توان موفق شد
قبلاً گفتیم که تنها راهکار دستیابی به امنیت غذایی کشور، توسعه اقتصادی روستاها است و برای رسیدن به توسعه اقتصادی روستاها، راهی جز ترویج و احداث بادشکن اطراف اراضی و باغات مناطق روستایی نداریم. یعنی برای تحقق امنیت غذایی کشور (در راستای طرح ملی تولید و کاشت یک میلیارد اصله نهال) فقط یک راهکار علمی، کم هزینه، سهل الوصول، زیست محیطی که توسط بهره برداران اجرایی می گردد، وجود دارد، تحت عنوان احداث بادشکن پیرامون مزارع، باغها، دیمزارها، دامداریها، مرغداریها وحتی مراتع (بروش موزاییک و مشبک) و کلاً اطراف روستاها بعنوان مراکز تولید ناخالص ملی کشور.
چرا روستاییان، از روستاها به شهرها مهاجرت می کنند؟
یکی از دغدغه های مهم به‌ویژه در کشورهای درحال توسعه، رسیدن به سطح قابل قبولی از توسعه در ابعاد مختلف است، توسعه روستایی نیز یکی از ابعاد اولیه ومهم توسعه ملی هر کشور محسوب می شود. مهاجرت روستاییان به شهرها، بحث مقابل توسعه پایدار و توسعه روستاهاست، بنابراین نخست باید آسیب شناسی کرد و از خود پرسید که چرا روستاییان، از روستاها به شهرها مهاجرت می کنند؟
چرا بعد از گذشت چهاردهه، نتوانستیم برای این بحران، تصمیمی اصولی اتخاذ کنیم تا جلوی مهاجرت گرفته شود؟ سوال بعد اینکه بادشکن ها چطور به سادگی، مانع از مهاجرت از روستا می شوند؟ و در آخر این سوال که آیا می توان با احداث بادشکن ۱۰ درصد در مصرف آب کشاورزی صرفه‌جویی کرد؟
با بیش از ۱۴۰ معضل زیست محیطی و عوامل انسانی مانند تغییر اقلیم، کمی بارندگی ها، افزایش ۲درجه ای دما، فرسایش خاک، تبخیر وتعرق، سیل و ریزگردها و… که هریک بنوبه خود، سبب کاهش تولیدات کشاورزی، دامی و مرتعی شده روبرو هستیم
همه می دانیم، کم توجهی و انحطاط روستا به مثابه انحطاط تمدن است، روستاها در تمام دنیا جایگاه راهبردی در ابعاد مختلف اجتماعی، سیاسی و ملی دارند، یکی از خاستگاه‌ها و پایگاه‌های مهم تولید ثروت در هر کشوری روستاها هستند، بنابراین با قاطعیت می‌توان گفت، برای حفاظت و امنیت کشور، باید روستاها را خصوصاً روستاهای مرزی را به هرشکل و روش علمی حفظ کرد.
می دانید که با بیش از ۱۴۰ معضل زیست محیطی و عوامل انسانی مانند تغییر اقلیم، کمی بارندگی ها، افزایش ۲درجه ای دما، فرسایش خاک، تبخیر وتعرق، سیل و ریزگردها و… که هریک بنوبه خود، سبب کاهش تولیدات کشاورزی، دامی و مرتعی شده و هریک جداگانه تهدیدی برای امنیت غذایی کشور است، روبرو هستیم. متأسفانه مجموع این معضلات، علاوه بر کاهش و عدم درآمد در روستاها، بیکاری و مهاجرت، فاجعه خالی ازسکنه شدن بیش از ۲۸-۳۸ هزار روستا و آبادی را رقم زده است.
توسعه روستاها فقط با تزریق سرمایه و فنآوری تحقق نمی یابد
هم اکنون بزرگترین دغدغه (و درعین حال خطرآفرین مانند روستاهای منطقه سیستان) مسئله گرد وغبار، تأمین آب، کار و معیشت روستاییان است که سبب مهاجرت گسترده مردم محلی شده و اگر به فوریت به آن رسیدگی نشود، می تواند مخاطره و زیان غیرقابل جبرانی برای امنیت کشور بدنبال داشته باشد.
درحالیکه تجربیات موفق توسعه روستایی، در کشورهای پیشرو نشان می دهد که توسعه روستاها فقط با تزریق سرمایه و فنآوری تحقق نمی‌یابد، امروزه توجه به طرح های ساده، کوچک، زودبازده و مؤثر و از طرفی روحیه کارآفرینی بین کشاورزان، از مهمترین راهکارهای توسعه روستاها محسوب می شود.
توجه کنید در تعریف توسعه کارآفرینی روستایی آمده است: توسعه کارآفرینی روستایی، پتانسیلی برای کمک به تنوع بخشی درآمد و افزایش تولیدات کشاورزی است که فرصت مناسبی برای کاهش مخاطرات معیشتی و افزایش امنیت غذایی در مناطق روستایی را فراهم می آورد. و با کمی دقت، متوجه میشویم که این جمله تعریفی کارشناسی شده از نقش بی بدیل و مؤثر بادشکن هاست!
لذا اگر بدنبال نگهداشتن روستاییان در روستاها هستیم، باید عوامل ماندگاری آنان را فراهم کنیم که مهمترین و اصلی‌ترین عامل، ایجاد زیرساخت هایی برای افزایش درآمد روستاییان است، کلاً بهبود وضع روستاییان از دو دیدگاه قابل بررسی است، ازآنجا که فعالیت عمده روستاییان تولید محصولات کشاورزی و دامی است، درآمدشان را یا با افزایش تولید و یا با افزایش قیمت می توان بهبود بخشید، افزایش قیمت محصولات، به‌دلیل ایجاد تورم توصیه نمی شود، لذا تنها راه بهبود وضعیت اقتصادی روستاییان، افزایش تولید است.
«بادشکن» پروژه ای که با کمک خود بهره برداران و کشاورزان عملیاتی می‌شود
بهره گیری از مکانیزاسیون، ماشین آلات، تکنولوژی های روز، بذر مناسب، مصرف سموم و کودهای شیمیایی، آبیاری تحت فشار و… که البته همه این عوامل، نیاز به بودجه های کلان دارند که در این اوضاع اقتصادی، هیچ کشاورزی، بدون ایفای نقش بانک ها نمی تواند، توان مالی لازم را داشته باشد که بنابر بوروکراسی اداری چندین سال بطول می انجامد و لذا تنها یک راهکار بسیار اثرگذار و اجرایی می ماند، افزایش تولید و بهبود وضعیت اقتصادی روستاییان، با احداث کمربندهای سبز یا بادشکن.
بادشکن، پروژه ای که با کمک خود بهره برداران و کشاورزان عملیاتی می‌شود و برای اجرایی شدن، نیازی به بودجه دولتی ندارد، بادشکن علاوه بر افزایش بهره وری آب، صرفه جویی و کاهش ۴۰-۵۰ درصدی مصرف آب در بخش کشاورزی و ازطرفی با کاهش مصرف سموم و کودهای شیمیایی، بطور چشمگیری سبب کاهش هزینه های تولید و نیز افزایش راندمان تولید می‌شود.
حتی برای اجرایی شدن و اخذ نتیجه ملموس و ابتر مانده «ماده ۱۴ قانون افزایش بهره وری، مصوب سال ۸۹ مجلس شورای اسلامی» برای دستیابی به افزایش تولید علوفه و سایر تولیدات مرتعی نیز تنها راهکار ارزان که توسط خود مرتعداران اجرایی می گردد، احداث بادشکن پیرامونی مراتع ( البته به شکل موزاییک و مشبک) است.
تجارب سایر کشورها
در آفریقا دیوار سبز بادشکن، ازسال ۲۰۰۷ از سنگال تا اریتره و سومالی در غرب درحال اجراست. تاکنون ۱۱میلیون درخت کاشته شده. بررسی های سازمان ملل نشان داد که سالانه صدها هزارهکتار ازپوشش گیاهی آفریقا کاسته می شود و درصورت بی توجهی، آفریقا به صحرایی ازخاک تبدیل ومعضل ریزگرد برای کشورهای اروپایی درپی خواهد داشت، به همین خاطر «پروژه دیوار سبز» با هدف جلوگیری از بیابانزایی ارائه شد. میانگین بارندگی سالانه آفریقا (۳۰ میلیمتر) شرایط آب وهوایی وخشکسالی موجب شده بود که امکان کشاورزی سلب و روستاییان این مناطق عمدتاً با فقر و بیماری دست به گریبان باشند، درحالیکه اجرای طرح بادشکن، علاوه بر مزایای زیست محیطی، سبب توسعه اقتصادی روستاهای این مناطق شد.
آمریکا نیز درسال ۱۹۳۲ درگیر طوفان و ریزگرد بود. بین سال‌های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۰ تعداد ۳,۵ میلیون نفر از روستاییان به کالیفرنیا مهاجرت کردند، گرد وغبار ضرر و زیان زیادی به کشاورزان وارد ساخت، برای جلوگیری از طوفان‌های خاک و مرطوب نگهداشتن و تثبیت خاک، بادشکن با بیش از۲۰۰ میلیون درخت از کانادا تا تگزاس احداث شد و البته ده ها نمونه موفق از نتایج احداث بادشکن و رسیدن به توسعه اقتصادی روستاها، در ازبکستان، کوبوجی چین، ژاپن، هند، آرژانتین و … از سوی FAO ( و البته بدست خود مردم نه دولت) گزارش شده است. دولت فقط باید حمایت کند نه اجرا.
میدانید که عامل اصلی بروز خشکسالی ها، فرسایش خاک، فرونشست زمین و ریزگردها و… از دست رفتن رطوبت خاک است و اگر بخواهیم با فرسایش خاک مقابله کنیم اولین راهکار احداث بادشکن هاست
ازطرفی حدود ۹۰ آب کشور دربخش کشاورزی مصرف می‌شود، متأسفانه بخش اعظم آن بدلایل مختلف ازجمله تغییرات اقلیمی، افزایش دما، با تبخیر وتعرق و… بدون هیچ اقدام پیشگیرانه ای، تلف و از دست می‌رود! اسفبارتر اینکه راندمان مصرف آب نیز حدود ۳۵ % است و از استانداردهای بین المللی فاصله داریم و این درحالی است که با احداث بادشکن اطراف مزارع و باغات و… علاوه بر افزایش بهره وری آب و جلوگیری از تبخیر، در مصرف نیز صرفه جویی می گردد و به مرور زمان، سبب بالارفتن سطح آبهای زیرزمینی می شود و اگر منبع تأمین رودخانه باشد، مقدار آب صرفه جویی شده، به تالاب میریزد و در هرصورت به احیای منابع آب های زیرزمینی کمک شایان توجهی می شود.
به گفته کارشناسان «بارش‌های سالانه در کشور بدلیل تغییرات اقلیمی، از ۴۱۳ میلیاردمترمکعب به ۴۰۰ میلیاردمترمکعب رسیده است که از این مقدار ۲۷۰ میلیاردمترمکعب تبخیر می شود» که با عملیاتی نمودن طرح ملی بادشکن (در راستای طرح ملی تولید و کاشت یک میلیارد اصله نهال در کشور) می توان به سهولت به این مهم دست یافت.
روزهای اخیر در خبرها آمده بود، خشکسالی سبب کاهش تولید گندم در چهارمحال و بختیاری است و ۶۰ درصد دیمزارها از بین رفته است، و در خبری دیگر آمده بود، خشکسالی در کرمان صنعت پسته که ارز آورترین محصول کشاورزی این استان و یکی از منابع اصلی درآمد منطقه است را به شدت تحت تأثیر قرار داده است، گزارش‌ها حاکی از خشک شدن باغ‌های پسته در مناطقی مانند رفسنجان است که بزرگترین تولیدکننده پسته کشور محسوب می‌شود.
۹۰ رطوبت حاصل از بارندگی ها، با تبخیر از دست می رود
میزان تبخیر در کشور چندین برابر میزان بارندگی است، ۹۰ رطوبت حاصل از بارندگی ها، با تبخیر از دست می رود، پس نیاز است تمهیداتی اندیشیده شود تا در مزارع خصوصاً دیمزارها، این رطوبت کم، ماندگاری بیشتری داشته و زمان بیشتری در اختیار گیاه قرار گیرد، بهتر است ابتدا در دیمزارها ومزارع و باغات و… با احداث بادشکن، زیرساخت لازم را فراهم کنیم، بعد توقع تولید بیشتر را داشته باشیم.
شایان ذکر است، درنشریه ضوابط فنی و معیارهای احداث بادشکن زنده، شماره ۶۵۸ معاونت برنامه ریزی ریاست جمهوری سال ۹۳ آمده است:
به منظور توسعه احداث بادشکن لازم است، اقدامات ترویجی و آموزشی در مناطق مستعد به‌عمل آید.
ضروری است تا درموقع عقد قرارداد بیمه محصولات کشاورزی، راهکارهای تشویقی یا اجباری احداث بادشکن پیرامون مزارع اجرا شود.
چند روز قبل تقی‌زاده خامسی معاون وزارت نیرو اشاره کرد و افزود: باید سراغ اصلاح الگوی کشت برویم، اول باید به سمت حفاظت، نگهداشت از منابع آبی، صیانت از منابع آب حرکت کنیم. دوم اینکه بجای تأمین بیشتر آب به سمت سازگاری با کم‌آبی و کم آبیاری برویم.
و برای رسیدن به این اهداف تنها راه ارزان و دستیافتنی توسط خود بهره برداران، احداث بادشکن است. لذا پیشنهاد می گردد، اکنون که طرح کاشت یک میلیارد اصله نهال در کشور با نبضی کند پیش می رود، زمان بسیار مناسبی است که دولت با آموزش و ترویج و با کمک ۴.۵ میلیون نفر بهره بردار، کشاورزان، دامداران و کلاً روستاییان و هدفمند کردن و سمت و سوی علمی دادن به نهالکاری ها، در قالب بادشکن پیرامون مزارع، باغات، دامداری ها و… ازمزایای بیشمار بادشکن ها بهره مند گردیده، علاوه بر صرفه جویی در آب و افزایش بهره وری، با افزایش راندمان تولید، رونق اقتصادی روستاها را محقق و امنیت غذایی را که حق مردم ایران زمین است، برای هموطنان عزیز به ارمغان آورد.
اگر بدنبال طرح و راهکاری کوتاه مدت هستیم باید از الان گفت که راه به ناکجا آباد است، باید با طرحی میانمدت و راهکاری تجربه شده که کارنامه ای موفق در کشورهای پیشرو دارد، در همآورد با ریزگرد و گرد و غبار و خسارات ناشی از خشکسالی ها پیروز شد و بر آن غلبه کرد.
*محقق و پژوهشگر
منبع:تحلیل بازار
