به گزارش تیتر۲۴، در دل کوچه‌پس‌کوچه‌های قدیمی و بافت‌های تاریخی ایران، ردپای هنر شگفت‌انگیزی به چشم می‌خورد که نه‌تنها نشانه‌ای از خلاقیت معماران گذشته است، بلکه روایتگر روح و اصالت این سرزمین نیز هست: آجرکاری سنتی. این هنر ظریف، با نقوش هندسی منظم، طاق‌ها و قاب‌بندی‌های چشم‌نواز، از دل خاک برمی‌خیزد و به دیوارها جان می‌بخشد. آجرهایی که با دستان هنرمندان ایرانی در کنار هم نشسته‌اند، تنها مصالح ساختمانی نیستند، بلکه قطعاتی از پازل فرهنگ، زیبایی‌شناسی و تاریخ معماری ایران به شمار می‌آیند.
آجر کاری سنتی چیست؟
آجرکاری، هنری است در چیدمان آجرها در سازه‌ها که برای تزیین نما با الگوهای متنوع و چیدمان‌های خلاقانه به‌کار می‌رود. نمونه‌های برجای‌مانده از دوره‌های مختلف پس از اسلام، گواهی بر ذوق و مهارت استادکاران ایرانی در این هنر هستند. در این آثار، آجرکاری با زیباترین طرح‌ها و تناسب‌هایی چشم‌نواز اجرا شده است.
آجر کاری سنتی نه‌تنها در بازسازی بناهای تاریخی کاربرد دارد، بلکه در نمای داخلی و خارجی ساختمان‌های امروزی، کف‌سازی، سفت‌کاری و ساخت مکان‌های مذهبی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. از شاخص‌ترین نمونه‌های تاریخی این هنر می‌توان به سی‌وسه‌پل اصفهان اشاره کرد. همچنین، آجرکاری های سنتی در ساخت خانه‌های تاریخی متعددی مانند خانه داروغه در مشهد و خانه تیزنو در دزفول نیز به‌کار رفته اند.
چند اصطلاح رایج در آجرچینی سنتی
آجر پیش بر: این نوع آجر قبل از پخت، زمانی که خشت هنوز خشک نشده است، با ابزاری تیز به اشکال مختلف برش داده می‌شود. آجر پیش‌بر عمدتاً برای ساخت ستون‌های گرد و نغول‌ها کاربرد دارد و استفاده از آن نشان‌دهنده طراحی دقیق و از پیش تعیین شده جزئیات بناست.
آجر واکوب: در این نوع آجر، پس از خارج کردن خشت از قالب، سطح آن با دست خیس و وسیله‌ای مانند ماله صاف و متراکم می‌شود و سپس در کوره قرار می‌گیرد.
دوال‌بندی: پس از کلاف‌بندی پایین گنبد یا طاق، نوعی تزیین ساده و برجسته‌تر از دیوار ساخته می‌شود که به آن دوال‌بندی گفته می‌شود.
پیشینه آجرچینی سنتی ایرانی پیش از اسلام
واژه «آجر» که ریشه‌ای بابلی دارد، در ابتدا به خشت‌نوشته‌هایی اطلاق می‌شد که فرمان‌ها و قوانین بر آن‌ها حک می‌شد. در تمدن‌های باستانی مانند سومر و بابل، پس از فروکش کردن سیلاب‌ها، گل رس را از کنار رودخانه‌ها برداشت کرده و به‌مرور فن تبدیل آن به آجر را آموختند. پیش از ابداع آجر، خشت مهم‌ترین مصالح ساختمانی بود، اما با شناخت مزایای آجر، این ماده جایگزین آن شد و تا امروز نیز جایگاه خود را در معماری حفظ کرده است. آجر کاری سنتی ایرانی از دل همین تحولات برآمد. ایرانیان با توجه به نگاه مقدس به عناصر طبیعت مانند خاک و آب، ابتدا با ساخت چینه و سپس خشت‌زنی آغاز کردند و در نهایت به‌کمک آتش، آجر را تولید نمودند.
پیشینه‌ی آجرچینی سنتی در ایران پس از اسلام
یکی از ویژگی‌های برجسته آجرچینی سنتی ایرانی در دوران پس از اسلام، هماهنگی عمیق میان ساختار کلی بنا و تزئینات آن است. در این دوره، تزئینات آجری نه‌تنها جنبه زیبایی‌شناسی داشتند، بلکه به‌صورت ارگانیک با ساختار معماری درآمیخته و به یکپارچگی و انسجام کلی بنا کمک می‌کردند.
همان‌طور که استاد محمدکریم پیرنیا، معمار و پژوهشگر برجسته معماری سنتی ایران، در توصیف معماری ایران بیان می‌کند:
«معماری سنتی و اصیل ما باز گونه شیوه «هنر برای هنر» و هنرهای برآمده از سرسیری و هنری «مردم‌دار» بوده است.
آجر سنتی چیست؟
آجر سنتی به آجرهایی گفته می‌شود که به روش‌های دستی و سنتی تولید می‌شوند و از موادی مانند خاک، خاک رس و آب تشکیل شده‌اند. این آجرها معمولاً با دست یا قالب‌های چوبی و سنتی ساخته شده، سپس در معرض آفتاب به‌خوبی خشک می‌شوند و در نهایت در کوره پخته می‌شوند.
آجرهای سنتی بیشتر در آجرکاری های سنتی کاربرد دارند، اما به دلیل زیبایی ظاهری و تنوع در شیوه‌های دکوراسیون، در طراحی داخلی نیز استفاده می‌شوند. این آجرها اغلب به عنوان عناصر تزئینی در دیوارها، سقف‌ها و حتی کف‌پوش‌ها به کار می‌روند.
انواع آجرنماهای مورد استفاده در آجر چینی سنتی
آجر نما سنتی یکی از پرطرفدارترین انواع آجر به شمار می‌رود که در طرح‌ها و مدل‌های گوناگون تولید می‌شود. استفاده از این نوع آجر برای زیباسازی نمای ساختمان‌ها بسیار رایج است. در ادامه به معرفی انواع آجر سنتی و کاربردهای آن پرداخته می‌شود.
آجر سنتی کف
آجر سنتی کف در ساخت پیاده‌روها، کف آلاچیق‌ها، رستوران‌های سنتی، حیاط خانه‌ها و… مورد استفاده قرار می‌گیرد. یکی از بهترین انواع آجر سنتی مناسب برای کف‌سازی، آجر قزاقی است که از استحکام بالایی برخوردار است. در گذشته، آجرهای قزاقی که در ساخت سربازخانه‌ها به‌کار می‌رفتند، ابعادی معادل ۵×۱۰×۲۰ سانتی‌متر داشتند، اما امروزه این آجرها در اندازه‌های مختلف تولید می‌شوند.
از مهم‌ترین مزایای آجر قزاقی در کف‌سازی می‌توان به دوام و استحکام بالای آن اشاره کرد، به‌طوری‌که در برابر شرایط نامساعد جوی و تردد بالا مقاوم هستند. همچنین سطح این آجرها در برابر لغزندگی هنگام بارش باران یا شست‌وشو ایمنی بیشتری ایجاد می‌کند. علاوه بر آن، ضخامت این آجرها نسبت به مصالحی مانند سرامیک بیشتر است.
آجر نما سنتی لعابدار
آجر لعابدار یا لعابی یکی از انواع آجر نما سنتی است که با پوششی از لعاب پوشانده می‌شود. این لعاب علاوه بر افزایش زیبایی، مانع نفوذ آب به درون آجر شده و مقاومت آن را در برابر گرما، سرما و هوازدگی افزایش می‌دهد. در فرآیند تولید، ابتدا آجر به روش سنتی پخته می‌شود و سپس لعاب‌زنی انجام شده و مجدداً در کوره قرار می‌گیرد.
استفاده از این نوع آجر که رنگ‌هایی خیره‌کننده دارد، از دیرباز در ایران رایج بوده است. رنگ‌های غالب آن شامل فیروزه‌ای و لاجوردی بوده، اما در رنگ‌های دیگری مانند سبز، زرد، قهوه‌ای و کرم نیز تولید می‌شود. رنگ لعاب وابسته به نوع و مقدار اکسید فلزات (مانند قلع، سرب، آهن، کبالت، کروم و مس)، میزان اکسیژن و حرارت در حین پخت است. این نوع آجر نما سنتی در نمای مساجد، رستوران‌های سنتی، بازسازی بناهای تاریخی و سردر منازل کاربرد دارد.
آجر نما سنتی رستیک
آجر رستیک یا روستیک، برگرفته از واژه «روستایی»، برخلاف آجرهای صیقلی دارای سطحی زبر و طبیعی است. این ویژگی باعث ایجاد فضایی نوستالژیک و طبیعی در محیط می‌شود. از این آجر می‌توان در نمای داخلی و بیرونی ساختمان بهره برد.
آجر رستیک در رنگ‌های متنوعی همچون قرمز، گلبهی، مشکی، کرم، زرد و نارنجی و در ابعاد مختلف تولید می‌شود. این آجرها را می‌توان به‌تنهایی یا ترکیبی به کار برد تا نمایی زیبا و منحصربه‌فرد ایجاد شود. از مزایای دیگر آن می‌توان به مقاومت در برابر حرارت، خاصیت ضد شوره و ضد رطوبت بودن اشاره کرد.
آجر نما آنتیک
آجر نما آنتیک دارای سطحی ناصاف با خلل و فرج است و برخلاف آجرهای صیقلی، ظاهری طبیعی و قدیمی دارد. این آجر با الهام از نمونه‌های سنتی و طبیعی گذشته طراحی شده و برای استفاده در نمای خارجی ساختمان و همچنین دیوارهای داخلی همچون فضای بین کابینت‌ها و پشت تلویزیون مناسب است. آجرهای آنتیک در رنگ‌ها و طرح‌های متنوعی تولید می‌شوند و ضمن داشتن وزن سبک، از مقاومت بالایی در برابر تابش نور خورشید برخوردارند. علاوه بر این، این نوع آجر به عنوان عایق حرارتی عمل کرده و نقش مؤثری در کاهش مصرف انرژی و جلوگیری از هدررفت آن دارد.
آجر نما سنتی سه سانتی
آجر نما سنتی سه سانتی از جمله قدیمی‌ترین انواع آجر نما به شمار می‌رود که در رنگ‌هایی نظیر قرمز، زرد، سفید، لیمویی، پوست‌پیازی و … عرضه می‌شود. این آجرها در طرح‌هایی مانند دندانه‌موشی، لب‌گرد و لب‌قاشقی تولید می‌شوند. نمونه‌های اولیه این نوع آجر، عرض سه سانتی‌متر و ابعاد ۴×۲۰ داشتند. امروزه هرچند این آجرها در عرض‌های ۳.۵ و ۴ سانتی‌متر نیز ساخته می‌شوند، اما همچنان با نام آجر سه سانتی شناخته می‌شوند.
آجرهای سنتی چگونه ساخته می‌شود؟
فرآیند ساخت آجرهای سنتی معمولاً در چند مرحله انجام می‌گیرد:
ابتدا خاک مناسبی که فاقد نمک و آهک باشد، انتخاب می‌شود. سپس این خاک آسیاب شده و پس از پودر شدن، به شکل گل درمی‌آید. در ادامه، گل به‌دقت با آب مخلوط شده و ورز داده می‌شود تا بافتی یکنواخت و همگن پیدا کند. پس از آن، گل آماده شده برای مدتی استراحت داده می‌شود تا گازهای موجود در آن خارج گردد.
در مرحله بعد، گل شکل‌گرفته در قالب‌های چوبی یا فلزی ریخته می‌شود تا فرم نهایی آجر مشخص شود. پس از قالب‌گیری، آجرها در محیطی با تهویه مناسب و خشک نگهداری می‌شوند تا به‌تدریج رطوبت خود را از دست دهند؛ این مرحله ممکن است چند هفته زمان ببرد.
پس از خشک شدن کامل، آجرها وارد کوره می‌شوند و در دمای بالا پخته می‌شوند تا استحکام و دوام لازم را به دست آورند. در پایان، آجرهای پخته‌شده خنک می‌شوند، مورد بررسی کیفی قرار می‌گیرند، براساس رنگ و کیفیت دسته‌بندی و بسته‌بندی شده و سپس آماده ارسال می‌گردند.
قیمت آجرچینی سنتی
قیمت آجر کاری سنتی بر اساس عواملی همچون ابعاد، رنگ، طرح و کیفیت متغیر است. آجرهایی با اندازه‌های بزرگ‌تر به‌دلیل نیاز به مواد اولیه و انرژی بیشتر در فرآیند تولید، معمولاً قیمت بالاتری دارند. همچنین طرح‌ها و رنگ‌های خاص نیز می‌توانند موجب افزایش قیمت شوند. هزینه‌های جانبی مانند حمل‌ونقل و فرآیند تولید نیز در تعیین قیمت نهایی تأثیرگذارند. افزون بر این، نوسانات بازار و میزان عرضه و تقاضا نقش مهمی در تغییرات قیمت دارند. در حال حاضر، قیمت آجر سنتی بسته به ابعاد، از ۳۹۲۷ تومان تا ۷۹۷۳ تومان به ازای هر عدد متغیر است.
جمع بندی
آجرکاری سنتی، هنری اصیل و ماندگار در معماری ایرانی است که با چیدمان خلاقانه و تزئینات چشم‌نواز، جلوه‌ای خاص به بناها می‌بخشد. این هنر که ریشه در تمدن‌های باستانی دارد، در دوره اسلامی به اوج زیبایی و هماهنگی با ساختار بنا رسید. در این میان، برند هیربدنگاره با مهارت بالا و تجربه تخصصی در زمینه آجرکاری سنتی، توانسته پروژه‌های برجسته‌ای را با حفظ اصالت و زیبایی معماری ایرانی اجرا کند و انتخابی قابل اعتماد برای طراحان و معماران حرفه‌ای باشد.
منبع:تحلیل بازار
