صادرات ایران در چند سال اخیر به شدت کاهش یافته و شاخص پیچیدگی اقتصادی منفی باقی مانده است. این ترکیب باعث افزایش آسیب پذیری اقتصاد ملی در برابر شوک های خارجی شده است.
آخرین آمار تجارت بین‌الملل تصویری تلخ از وضعیت صادرات ایران نشان می‌دهد: طی پنج سال گذشته، میانگین کاهش سالانه صادرات حدود ۳۵ درصد بوده است و ارزش صادرات در سال ۲۰۲۳ نسبت به دوره قبل از تحریم به حدود یک دهم کاهش یافته است. این افت سنگین نشان می دهد که نه تنها حجم معاملات کاهش یافته، بلکه کیفیت سبد صادراتی کشور نیز ضعیف شده است. وقتی می گوییم «کیفیت سبد صادراتی» به معنای توانایی اقتصاد در تولید و صادرات کالاهای متنوع و پیچیده است که ارزش افزوده و اشتغال بیشتر ایجاد کند. شاخص بین المللی این ظرفیت، شاخصی به نام پیچیدگی اقتصادی است و تعداد این شاخص سهم مهمی در تبیین جایگاه رقابتی کشورها در بازار جهانی دارد.
اطلاعات نشان می دهد که شاخص پیچیدگی اقتصادی ایران از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ همواره منفی بوده و در بهترین حالت به منفی ۰.۰۴ رسیده است. این بدان معناست که سبد صادراتی کشور همچنان به کالاهای ساده و خام وابسته است. بر اساس برآوردهای اطلس پیچیدگی اقتصادی، رشد پیش بینی شده برای این شاخص تا سال ۲۰۳۱ حدود ۲.۰۷ درصد است که حتی در صورت تحقق نیز تغییر قابل توجهی در ساختار صادرات ایجاد نخواهد کرد و برای کسب مزیت نسبی پایدار کافی نیست. این وضعیت در عمل به معنای آسیب پذیری بالای اقتصاد در برابر نوسانات قیمت مواد اولیه و محدودیت دسترسی به بازارهای مختلف است.
صادرات ارزان، واردات گران
نمونه ای از ضعف ارزش افزوده صادرات را تفاوت ارزش هر کیلوگرم کالای صادراتی و وارداتی نشان می دهد: در نیمه نخست امسال میانگین ارزش صادرات حدود ۰.۳۵ دلار به ازای هر کیلوگرم بوده در حالی که واردات حدود ۱.۵ دلار در هر کیلوگرم برآورد شده است. یعنی برای واردات کالا با هر کیلوگرم ارزش پنج برابر بیشتر از صادرات هزینه می کنیم. این «عدم تطابق ارزش وزنی» می تواند عاملی برای تشدید کسری تجارت غیرنفتی و افزایش فشار ارز باشد.
سقوط سهم ایران در بازار جهانی
یک نگاه تاریخی نیز به این نکته اشاره می کند که ایران روزگاری سهم قابل توجهی در بازارهای جهانی داشت: حدود سی سال پیش بیش از سه درصد از بازار مواد معدنی جهان در اختیار ایران بود، اما اکنون این سهم به حدود ۰.۱ درصد کاهش یافته است. این کاهش سهم بازار در کنار تمرکز بالای سبد صادراتی بر روی مواد معدنی و کالاهای خام، نشان دهنده ضعف استراتژیک بزرگی است.
راه حل در چند محور سیاستی خاص نهفته است: اول، ترویج تنوع محصول با تمرکز بر صنایع با ارزش افزوده بالا و حمایت از زنجیره های تولید داخلی که امکان تبدیل مواد خام به کالای نهایی را فراهم می کند. دوم، تقویت ظرفیت های فناورانه و سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه برای امکان انتقال فناوری و افزایش پیچیدگی تولید. سوم، گشایش اقتصادی هدفمند و دیپلماسی تجاری برای بازگرداندن دسترسی به بازارهای جدید و کاهش وابستگی به شرکای محدود. چهارم، سیاست های صنعتی یکپارچه شامل مشوق های صادراتی برای کالاهای فرآوری شده و حمایت از خوشه های صادراتی منطقه ای است که می تواند شبکه های عرضه و بازاریابی بین المللی را تقویت کند.
اقتصاد در گلوگاه پیچیدگی کم
اقتصاد ایران بدون بازسازی ساختار صادرات و بهبود پیچیدگی های اقتصادی، همچنان در معرض تراز منفی غیرنفتی، نوسانات ارزی و کاهش فرصت های تولید و اشتغال خواهد بود. این داده ها هشدار می دهد که راه بازگشت به بازارهای جهانی دشوار است، اما با سیاست های هدفمند و تمرکز بر افزایش کیفیت صادرات، می توان این روند نزولی را معکوس کرد.
