چه راه گریزی از موج تورمی مکانیسم ماشه وجود دارد؟

زهرا ترابی؛ تحللیگر بازار: فعال شدن مکانیزم ماشه، که به معنای بازگشت خودکار تحریم‌های قبلی سازمان ملل است، نه تنها سایه‌ای بر مناسبات سیاسی و دیپلماتیک ایران انداخته، بلکه نگرانی عمیقی در بین اقتصاددانان، تولیدکنندگان و مردم عادی نسبت به تشدید تورم ایجاد کرده است. وقتی بازار ارز با نوسانات شدید روبرو شود، واردات کالاهای واسطه‌ای و اساسی گران‌تر شود، و شرکت‌ها با افزایش هزینه تولید مواجه شوند، طبیعی که این فشارها در آخر به قیمت کالاهای مصرفی که در سبد خانوارها جای دارد کشیده شود. همچنین، جو روانی ناشی از فقدان اعتماد به آینده اقتصادی و انتظارات تورمی می تواند این روند را تسریع کند. اقتصادی که پیش از این تجربه تحریم‌های شدید را داشته، ولی اکنون باید با فشار جدید، ابهامات بیشتر در تامین منابع ارزی، قطع موقت زنجیره تأمین وارداتی، و کاهش سرمایه‌گذاری خارجی مواجه شود. در این میان سؤال مهمی که بوجود می آید است؛ آیا دولت توان دارد و چه سیاست‌هایی باید به سرعت در دستور کار قرار دهد تا مبادله انتظارات، شوک‌های خارجی و افزایش قیمت‌ها را مهار کند؟

فعال شدن مکانیسم ماشه که این روزها در اخبار و تحلیل‌ها برجسته شده است، به دنبال رأی شورای امنیت سازمان ملل و اعلام رسمی بازگشت تحریم‌ها علیه ایران شکل گرفته است. ممکن است برخی تصور کنند این تحریم‌ها جدید نیستند یا تأثیری که دارند محدود است؛ اما متاسفانه باید واقع بینانه مطرح کرد که هم تشدید تحریم‌ها و هم اثر روانی، یعنی انتظارات تورمی و ترس فعالان اقتصادی از مهمترین کانال‌هایی است که می‌تواند موجب افزایش قیمت‌ها شود. تجربه تاریخی نشان می‌دهد که در مواقع مشابه، نوسانات نرخ ارز و کمبود واردات به همراه کاهش درآمدهای ارزی، فشار تورمی را تشدید کرده‌اند.

فعال شدن مکانیسم ماشه احتمالاً محدودیت بیشتری در واردات ارز و تعاملات بانکی بین‌المللی ایجاد می‌کند. وقتی واردات مواد اولیه، قطعات صنعتی و کالاهای واسطه‌ای دشوار شود، هزینه تولید بالا می‌رود و تولیدکنندگان مجبورند قیمت فروش را بالا ببرند. این امر به‌صورت مستقیم بر کالاهای نهایی مصرفی تأثیر خواهد داشت. گزارش‌ها نشان می‌دهند که یکی از نخستین واکنش‌ها به خبر اجرای مکانیسم ماشه افزایش چشمگیر نرخ ارز در بازار آزاد بود.

متاسفانه باید گفت، تحریم‌های بازگشتی می‌توانند باعث کاهش صادرات نفت، گاز، محصولات پتروشیمی و سایر کالاهای با ارزش ارزی شوند. این امر به کاهش درآمدهای ارزی منجر شده و فشار بر بودجه و تأمین ارز برای کالاهای اساسی را افزایش می‌دهد. همچنین بخش بزرگی از افزایش تورم در شرایط مشابه ناشی از انتظارات مردم و فعالان اقتصادی است؛ وقتی بسیاری باور دارند قیمت‌ها بالا خواهند رفت، خریدهای پیش‌دستانه و ذخیره‌سازی شروع می‌شود، تقاضا برای ارز افزایش می‌یابد، دلار و طلا خریده می‌شوند، که خود این رفتارها موج جدیدی از افزایش قیمت را به همراه دارد.

اتاق بازرگانی تهران در گزارشی تحلیلی سه سناریو را پیش‌بینی کرده است؛ در سناریوی بدبینانه، نرخ ارز به حدود ۱۶۵ هزار تومان می‌رسد و تورم نیز به بیش از ۹۰٪ هزار می‌شود. اقتصاد آنلاین گزارشی را تهیه کرده که در این گزارش پیش‌بینی شده قبل از فعال‌سازی رسمی، نرخ دلار و سایر ارزها جهش داشته‌اند، به طوری که دلار بازار آزاد از حدود ۹۳ هزار تومان به ۱۰۸ هزار تومان در یک ماه افزایش یافته است، و پیش‌بینی‌ها در سناریوهای مختلف تورم را حدود ۶۰٪ تا بیش از ۹۰٪ نشان می‌دهند.

حمید گلپاشا کارشناس اقتصادی به مهر گفته، که اثر اقتصادی مکانیسم ماشه زیاد نخواهد بود و بیشتر بار آن جنبه روانی دارد. وی گفته است که با وجود تحریم‌ها، اقتصاد ایران تا حد زیادی به این شرایط عادت کرده و اثرات تحریم‌های بین‌المللی جدید کمتر خواهد بود.

وحید شقاقی‌شهری تحلیلگر اقتصادی در این باره به اصلاحات نیوز گفته «با فعال شدن مکانیسم ماشه یک بهانه جدید به آمریکا اضافه خواهد شد که شرکت‌ها را از همکاری با ایران منصرف کند» که همین امر نشان‌دهنده جنبه روانی است.

اگر دولت می‌خواهد جلوی موج تازه تورم را بگیرد، باید چند کار فوری و ساده را در دستور کار بگذارد و انجام بدهد؛ کنترل بازار ارز، تأمین کالاهای اساسی، مهار نقدینگی افسارگسیخته، شفاف‌سازی و مدیریت انتظارات، که باید برنامه جامع در این باره پیاده سازی کند و از همه مهمتر شفاف سازی داشته باشد و با مردم صحبت کند.

موضوع مهم دیگر اینکه برای اینکه فشارهای ناشی از فعال‌سازی مکانیسم ماشه در میان‌مدت کنترل شوند، دولت باید به اقدامات بنیادی‌تر فکر کند. اولویت و مهمترین اقدام، تنوع بخشی به صادرات غیرنفتی و یافتن بازارهای جدید، تقویت تولید داخلی و زنجیره تأمین داخلی، اصلاح نظام یارانه‌ها و قیمت‌گذاری انرژی، توسعه و تسهیل دسترسی به بازارهای مالی بین‌المللی جایگزین است. باز هم دولت باید برنامه جامع و روشنی در این باره ارائه بدهد.

فعال شدن مکانیسم ماشه، اگر چه یک تحول سیاسی و دیپلماتیک است، اما از نظر اقتصادی می‌تواند موج جدیدی از تورم را به همراه داشته باشد. آیا سیاست‌گذاران سریعاً وارد عمل می‌شوند و سیاست‌های موقت را اجرا می‌کنند؟ آیا اصلاحات ساختاری را به تأخیر نمی‌اندازند؟ کشور تجربه تحریم را دارد، ولی تحریم جدید به همراه جو روانی قدرتمندتر است و اگر سیاست‌ها محتاطانه نباشند، تورم می‌تواند به سطوحی برسد که دشوار کنترل شود.