استفاده از خودروهای انتحاری یکی از شیوه هایی است که در جنگ های امروزی می بینیم. در ادامه نگاهی به تاریخچه و اثرات آن می پردازیم.
وقتی یک ابزار زندگی، ابزاری برای مرگ می‌شود
تصور کنید در خیابان خلوتی در بغداد یک پژو ۵۰۴ قدیمی پارک شده. ظاهرش مثل میلیون‌ها خودروی دیگر است؛ فرسوده، بی‌صدا، گم شده در روزمرگی شهری. اما پشت شیشه‌های خاک‌گرفته واقعیت دیگری پنهان شده. ۱۵۰ کیلوگرم مواد منفجره، سیم‌کشی حرفه‌ای، یک چاشنی انفجاری. در کمتر از چند دقیقه این خودرو که روزی خانواده‌ای را به خرید، مدرسه یا بیمارستان می‌برد، به ابزاری برای مرگ، وحشت و ویرانی تبدیل می‌شود.
در دنیای مدرن شاید هیچ چیز به اندازه خودرو این سمبل آزادی و حرکت نتواند تضادی چنین عمیق را در خود جای دهد: هم نشانه زندگی باشد و هم ابزار مرگ. در این مقاله سفری خواهیم داشت از خیابان‌های بیروت دهه ۱۹۸۰ تا بازارهای شلوغ موگادیشو، از بمب‌گذاری‌های نارکوها در مدلین تا تروریست‌های انتحاری داعش در رقه، و نگاهی می‌اندازیم به این پرسش اساسی: آیا خودرو می‌تواند یک سلاح باشد؟ و اگر بله، چرا؟ چگونه؟ و با چه پیامدهایی؟
تولد یک ایده مرگبار – خودرو به‌عنوان سلاح
استفاده از خودرو برای عملیات مرگبار ایده‌ای مدرن نیست اما نقطه آغاز آن به اوایل قرن بیستم بازمی‌گردد. در واقع نخستین مورد ثبت‌شده از بمب‌گذاری با خودرو (Car Bomb) به سال ۱۹۲۰ در نیویورک برمی‌گردد. در آن زمان یک واگن اسبی که پر از دینامیت و ترکش بود مقابل ساختمان وال‌استریت پارک شد. انفجار آن ۳۸ کشته و صدها زخمی برجای گذاشت. این نخستین باری بود که یک وسیله نقلیه به‌عنوان ابزاری برای حمله تروریستی استفاده شد و موجی از وحشت را به شهر مدرن منتقل کرد.
در دهه‌های بعد این تاکتیک بارها بازتعریف و بازآفرینی شد؛ از جنگ‌های شهری ایرلند شمالی، تا بیروت، کابل، بغداد و نیجریه. اما چرا خودرو؟ چه ویژگی‌هایی آن را به چنین ابزاری مرگبار تبدیل می‌کند؟
چرا خودرو؟ تحلیل فنی، لجستیکی و روان‌شناختی
۱. در دسترس بودن عمومی:
برخلاف سلاح گرم یا مواد منفجره که تحت نظارت‌های امنیتی‌اند، خودروها جزئی عادی از زندگی روزمره‌اند. یک خودروی دست‌دوم را می‌توان بدون جلب‌توجه خرید، پارک کرد و رها ساخت.
۲. ظرفیت حمل بالا:
یک خودرو می‌تواند صدها کیلوگرم مواد منفجره، بشکه‌های بنزین، گلوله‌های فلزی و تکه‌های آهن را بدون جلب‌توجه حمل کند. هیچ کوله‌پشتی یا جلیقه‌ای چنین ظرفیتی ندارد.
۳. قدرت نفوذ شهری:
خودروها به‌سادگی در میان مردم، خیابان‌ها، بازارها، مراکز تجاری و حتی پایگاه‌های نظامی تردد می‌کنند. این یعنی سلاحی با قابلیت استتار اجتماعی بسیار بالا.
۴. اثر روانی:
بمب‌گذاری با خودرو پیام‌آور یک نوع ترس گسترده و همه‌گیر است. خودرو وسیله‌ای است که مردم به آن اعتماد دارند. با انفجار آن، این اعتماد نیز فرو می‌پاشد و ترس به لایه‌های روزمره زندگی نفوذ می‌کند.
۵. هزینه پایین، تخریب بالا:
یک خودروی فرسوده به قیمت چند صد دلار می‌تواند مرگ‌بارتر از ده‌ها نفر مسلح باشد. این معادله جذابیت تاکتیکی بزرگی برای گروه‌های تروریستی دارد.
فناوری پشت تخریب – مهندسی خودروهای انتحاری
خودروهای بمب‌گذاری‌شده در ظاهر ممکن است ساده به‌نظر برسند اما در واقع طراحی آن‌ها نیازمند دانش فنی خاصی است. عاملان این حملات اغلب به‌دنبال ترکیب حداکثر تخریب با حداقل تشخیص هستند.
نخستین اصل در طراحی خودروهای انفجاری، انتخاب وسیله‌ای معمولی و بی‌جلب توجه است؛ مانند سدان‌های شهری یا وانت‌هایی که در منطقه رایج باشند. دومین اصل، افزایش ظرفیت بارگیری به‌طوری که بتوان چند صد کیلوگرم مواد منفجره را حمل کرد. معمولاً صندوق عقب، صندلی عقب، کف خودرو و حتی باک سوخت به‌صورت سفارشی تغییر داده می‌شوند.
مواد منفجره مورد استفاده از C4 و TNT گرفته تا مواد دست‌سازی مانند ANFO (ترکیبی از نیترات آمونیوم و سوخت دیزل) متفاوت‌اند. فعال‌سازی این بمب‌ها می‌تواند از راه دور (با کنترل یا گوشی موبایل)، با تأخیر زمانی، یا با فشار پدال انجام شود. در حملات انتحاری سیستم‌ها به نحوی طراحی می‌شوند که راننده با رسیدن به هدف، مدار انفجار را کامل کند.
تاکتیک ترس – خودروهای انتحاری در میدان جنگ
در بسیاری از جنگ‌های نامتقارن، خودرو به‌عنوان راهی برای ایجاد برتری در برابر دشمنی با تجهیزات پیشرفته استفاده شده است. خودروهای انتحاری به‌ویژه در نبردهای شهری عملکرد مرگباری دارند. در جنگ سوریه و عراق، خودروهای انتحاری داعش به یکی از مخوف‌ترین سلاح‌های جنگی تبدیل شدند. این خودروها اغلب تقویت‌شده، زره‌پوش و با حجم زیادی از مواد منفجره بودند. در برخی موارد، بدنه خودرو با صفحات فولادی پوشانده می‌شد تا مقابل گلوله و حتی موشک مقاوم‌تر باشد. این خودروها با سرعت به پایگاه‌ها، ایست‌وبازرسی‌ها و مراکز تجمع نیروهای دشمن حمله می‌کردند.
گزارش‌های اطلاعاتی از خودروهایی حکایت دارند که تا ۱۰۰۰ کیلوگرم مواد منفجره حمل می‌کردند. از تاکسی‌ها گرفته تا کامیون‌های یخچال‌دار، همگی ممکن بود در کسری از ثانیه به انفجاری مهیب تبدیل شوند. یکی از مشهورترین آن‌ها، حمله انتحاری در موصل عراق بود که چندین خودروی زرهی بمب‌گذاری‌شده طی تنها یک روز مورد استفاده قرار گرفتند.
مروری بر مهم‌ترین نمونه‌های تاریخی خودروهای بمب‌گذاری‌شده
بیروت – ۱۹۸۳: مرگ بر روی چرخ‌ها
در یکی از مرگبارترین حملات تاریخ، دو کامیون باری پر از مواد منفجره به فاصله چند دقیقه به پایگاه نیروهای آمریکایی و فرانسوی در بیروت کوبیدند. حاصل آن بیش از ۳۰۰ کشته و تغییری بنیادی در حضور نظامی غرب در لبنان بود. خودروهای بمب‌گذاری‌شده در اینجا نه‌فقط سلاح، که ابزار استراتژیک اخراج دشمن شدند.
ایرلند شمالی – دهه ۷۰ و ۸۰: جنگ چریکی درون‌شهری
ارتش جمهوری‌خواه ایرلند (IRA) به‌طور گسترده از خودروهای بمب‌گذاری‌شده برای حمله به اهداف نظامی و حتی غیرنظامی در بلفاست و لندن استفاده می‌کرد. آن‌ها خودروهایی مانند فورد کورتینا یا استیشن‌های قدیمی را با مهارت تمام به بمب‌های متحرک بدل می‌کردند. حملاتی که نه‌تنها قربانی گرفت بلکه فضای شهر را در حالت دائمی ناامنی نگاه می‌داشت.
بغداد – ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۵: پایتخت بمب‌های ماشینی
پس از سقوط صدام، عراق به مرکز عملیات‌های خودروهای انفجاری تبدیل شد. داعش، القاعده و گروه‌های دیگر، از خودروهای معمولی (پژو، کیا، تویوتا) به‌عنوان سلاحی ارزان، در دسترس و کشنده استفاده کردند. گاهی روزانه بیش از ده انفجار در نقاط مختلف بغداد رخ می‌داد که اکثرشان با خودرو صورت می‌گرفت.
نیس – ۲۰۱۶: خودرو به‌عنوان «سلاح سرد»
در این حمله، تروریستی با کامیون به‌جای مواد منفجره، از خود وسیله نقلیه برای کشتار مستقیم مردم استفاده کرد. او بیش از ۸۰ نفر را زیر گرفت. این آغاز موج جدیدی بود: نه بمب، بلکه خودرو به‌مثابه ابزار له‌کردن جمعیت، با حداقل برنامه‌ریزی و حداکثر اثر روانی.
گونه‌شناسی خودروهای تروریستی
۱. خودروهای پارک‌شده:
در این روش، خودرو در یک محل شلوغ یا استراتژیک پارک می‌شود و از راه دور یا با تایمر منفجر می‌گردد. کم‌هزینه، با قابلیت فرار بالا.
۲. خودروهای انتحاری:
راننده با آگاهی کامل خودرو را به محل مورد نظر هدایت کرده و در لحظه برخورد یا ورود، آن را منفجر می‌کند. این روش معمول در افغانستان، عراق، سوریه و نیجریه است.
۳. حمله با کوبیدن خودرو به جمعیت (Run-over attack):
در این روش از خودرو به‌عنوان سلاح سرد استفاده می‌شود. بدون نیاز به مواد منفجره، راننده با سرعت بالا به جمعیت یا پاسگاه‌های پلیس حمله می‌کند.
۴. خودروهای زرهی تقویت‌شده (مثل VBIEDهای داعش):
در سوریه و عراق، داعش خودروهای نظامی را تقویت و ضدگلوله می‌کرد، آن‌ها را پر از مواد منفجره می‌ساخت و به‌عنوان تانک انتحاری به کار می‌برد. این خودروها توسط نیروی هوایی ائتلاف به‌عنوان اهداف اصلی شناخته می‌شدند.
پیامدهای روانی و رسانه‌ای خودروهای تروریستی
بمب‌گذاری با خودرو نه‌فقط تخریب فیزیکی، که تخریب روانی به همراه دارد. انفجار یک خودرو، خبر اول رسانه‌ها می‌شود. تصویر خودروی دودگرفته، اسکلت فلزی سوخته، قطعات پخش‌شده در خیابان، نماد فروپاشی امنیت است. وقتی خودرو به عنوان وسیله‌ای خانوادگی، شخصی و شهری به ابزاری برای مرگ تبدیل می‌شود مردم دچار تروما، بی‌اعتمادی شهری، و حس ناامنی دائمی می‌شوند.
حتی در جوامع غربی پس از حملات با کامیون یا خودرو در برلین، نیس و لندن، فروش خودروهای اجاره‌ای کاهش یافت، برگزاری فستیوال‌ها با محدودیت روبرو شد و اعتماد عمومی به محیط‌های باز شهری فرو ریخت.
پاسخ نیروهای امنیتی و طراحی شهری
برای مقابله با این نوع حملات، روش‌هایی مانند:
نصب موانع فیزیکی ضد خودرو در مراکز شلوغ (bollards)
کنترل ورود خودرو به مراکز شهری در روزهای خاص
تحلیل چهره راننده‌های مشکوک توسط هوش مصنوعی
بررسی غیررسمی خودروهای رهاشده
در شهرهایی مثل لندن، بغداد یا تل‌آویو، این روش‌ها تبدیل به بخشی از طراحی شهری شده‌اند؛ گویی شهر خود را در برابر «وسیله نقلیه» به‌عنوان تهدید می‌آراید.
خودروهای خودران؛ ابزار جدید جنگ و ترور؟
با پیشرفت فناوری خودروهای خودران، نگرانی‌ها درباره سوءاستفاده از آن‌ها نیز جدی‌تر شده است. یک خودروی خودران مجهز به جی‌پی‌اس دقیق می‌تواند بدون نیاز به راننده به‌راحتی به هدف خود برسد. در آینده‌ای نه‌چندان دور امکان دارد تروریست‌ها یا حتی بازیگران دولتی از خودروهای خودران برای رساندن بمب به اهداف خاص استفاده کنند. این خودروها می‌توانند مسیرهای پیچیده را طی کرده، از ایست‌های بازرسی عبور کرده و با چهره‌ای عادی، ویرانی بزرگی به بار آورند.
در مقابل، شرکت‌هایی مانند تسلا، Waymo و دیگر سازندگان سیستم‌های خودران، در حال افزودن الگوریتم‌های تشخیص رفتار غیرعادی و ممانعت از استفاده مجرمانه از خودروهای خود هستند. با این حال همچنان امکان هک یا تغییر مسیر این خودروها وجود دارد.
وقتی پیشرفت، دو لبه دارد
در پایان باید بپذیریم که هر فناوری، دو لبه دارد. همان‌طور که اینترنت می‌تواند ابزار آموزش یا تخریب باشد، خودرو هم می‌تواند نماد تحرک یا مرگ باشد. آنچه تعیین‌کننده است زمینه اجتماعی، سیاسی و روانی استفاده از آن است. کاربرد خودرو به‌عنوان سلاح نتیجه‌ای است از فقر، افراط گرایی، انتقام و ایدئولوژی. بدون حل این بسترها، خودروهای بمب‌گذاری‌شده همچنان در خیابان‌های ما سایه خواهند افکند؛ بی‌آنکه بدانیم ماشین بعدی کدام است.
