برخی معتقدند متولیان، صرافی ها یا افرادی هستند که در روند دور زدن تحریم ها نقش اساسی دارند. این افراد که معلوم نیست بر اساس کدام قانون یا مصوبه برای دور زدن سامانه تسویه حساب تجاری در شرایط تحریم ایجاد شده اند. اگر هم کاری نکنند، متولیان از واریز منابع به حسابشان سود زیادی می برند. به این ترتیب افراد یا گروه ها ترجیح می دهند در شرایط تحریم منابع بیشتری را در حساب خود نگه دارند و تاخیر در انتقال پول بزرگترین کار آنهاست. به زبان ساده می توان گفت که این افراد از پولی سود می برند که متعلق به آنها نیست و عمدتاً مربوط به انتقال درآمدهای نفتی است. در چنین فرآیندی تاخیر یک هفته ای در انتقال منابع سود بسیار بالایی را برای این افراد یا گروه ها به همراه خواهد داشت.
تولد متولیان
ادبیات اقتصاد سیاسی توضیح میدهد که سیاستهای اقتصادی از دو گروه برنده (ذینفع) و بازنده (زیان) تشکیل شده است و با ادامه آن در شرایطی، ذینفعان بهطور ثابت از مزایای آن بهرهمند میشوند و به همان نسبت آسیبدیدگان سیاستهای اقتصادی متحمل زیانهای دائمی خواهند شد.
حال تصور کنید کشوری با موضوع تحریم مواجه شود و تعداد زیادی از فعالان اقتصادی آن کشور گرمای تحریم را بر پیشانی خود تحمل کنند. در چنین شرایطی کشور دو راه پیش رو دارد. راه اول خنثی سازی تحریم ها و تجارت دوجانبه و راه دوم دور زدن تحریم هاست. وی ادامه داد: اگر کشوری تصمیم به دور زدن تحریم ها به جای رفع آثار تحریم داشته باشد، مجبور می شود در خارج از ایران آژانس های پوششی ایجاد کند که نام های غیر ایرانی دارند و حتی ممکن است ملیت های غیر ایرانی را نیز در میان آنها بگنجانند.
بر اساس این استدلال، تراست ها، اولاً مفهوم مالی به معنای ایجاد مکانیزمی برای داشتن ذخایر غیررسمی ارزی در خارج از کشور است. البته تراست معنای تجاری هم دارد؛ صادرات محصولات پتروشیمی و پالایشی، تدارکات صادرات محصولات پتروشیمی و پالایشی و… از طریق تراست انجام می شود، پس تراست در درجه اول معنای مالی دارد و قرار است جایگزین فروپاشی ساختار پرداخت رسمی کشور بعد از تحریم ها شود، اما اکنون این واژه لجستیک به معنای صادرات هم شده است.
تاجر تحریم
یکی از بحثبرانگیزترین موضوعات تحریمها همین اعتمادهاست. واقعیت این است که اگر متولیان نبودند، پول فروش نفت، محصولات پتروشیمی و سایر کالاها دریافت نمی شد، اما باید توجه داشت که این میزان هزینه برای دور زدن تحریم توجیهی ندارد.
حال اگر بخواهیم به آنچه قبلا گفته شد برگردیم می توان گفت که ظهور اقتصاد سیاسی ذینفعان باعث می شود سهم گروه های ذینفع در اتخاذ سیاست های غلط زیاد باشد و این افراد به راحتی اجازه تغییرات ساختاری در اقتصاد را ندهند. اگرچه گفتمان اقتصاد سیاسی گزاره های پیشنهادی را تأیید می کند، استدلال فوق لزوماً نمی تواند به راحتی در مورد تراست ها اعمال شود.
چون متولیان فردی هستند و کارشان تخلیه قدرت دولت است و نمی توان گفت که متولیان نوعی سرمایه داری دولتی هستند؛ بلکه نوعی سرمایه داری خصوصی هستند که بر اساس نیاز دولت و در شرایط تحریم متولد شده اند. این گروه زمانی ظهور می کند که دولت به دنبال دور زدن تحریم ها باشد. چرا این افراد عموما مخالف خنثی شدن تحریم ها هستند.» حتی موافقت یا مخالفت متولیان در مواجهه با مذاکره برای رفع تحریمها بستگی به شکل مذاکره دارد و «اگر مذاکره قانونی باشد (غیر منفعتی) یا تضمین عینی برای احیای ساختار رسمی پرداخت وجود نداشته باشد و صرفاً فشار بر وضعیت موجود را کاهش دهد یا امکان اعمال تحریمهای جدید را که فعلاً به نفع آنها است، منتفی کند. ارتباطات باقی خواهد ماند، اما هزینه های حل تنش کاهش خواهد یافت.» اگر مذاکره بر اساس منفعت کشورمان و با هدف احیای ساختار پرداخت رسمی باشد، «معلوم است که متولیان با این شکل از مذاکره مخالف هستند».
خطر دیگر پیدایش تراست ها این است که اگر در اقتصاد مازاد قابل توجهی وجود داشته باشد و نهادهای رسمی امور را به آنها برون سپاری کنند، «ممکن است طرف خارجی به جای مذاکره با دولت رسمی، با تراست ها پای میز مذاکره بنشیند». در چنین شرایطی، سطح گفتگو، سطح منافع فردی است و دیگر منافع ملی در اولویت نیست. به همین دلیل ممکن است توافق به تعویق بیفتد.» بنابراین متولیان مخالف هیچ نوع لغو تحریمی نیستند و برخی از انواع لغو تحریم ها در حالت قانونی به شدت به نفع متولیان است و به همین دلیل به چنین مذاکراتی دامن می زنند؛ اما در روی دیگر سکه، «معتمدین با هر مدلی از کاهش تحریم ها مخالف هستند، زیرا تحریم ها را خنثی می کند، دولت را خنثی می کند و باعث از بین رفتن تحریم ها می شود. سود می کنند و به همین دلیل مخالف هستند و ممکن است در مقابل آن اختلال ایجاد کنند.» البته این گفته صرفاً نظری نیست و کشور ما در دو دهه اخیر به طور مرتب آن را تجربه کرده است.
تاریک و روشن
پیامدهای حضور متولیان در اقتصاد ایران دو مدل است که در ادامه سعی می کنیم آنها را معرفی کنیم. وی ادامه داد: اگر تصمیم دولت در شرایط تحریم دور زدن است متولیان تحریم را دور می زنند و این کار برای آنها راحت تر از دولت است بنابراین در شرایطی که پاسخ دولت به تحریم ها مذاکره نیست متولیان می توانند تحریم ها را به قیمت تامین منافع خود دور بزنند و در چنین شرایطی حضور این افراد در اقتصاد بهتر از نبود آنهاست.
البته حضور متولیان صرفاً منفعت نیست و حضور آنها را می توان نقطه ضعفی برای دولت دانست. اول از همه، متولیان باید در محیطی غیر شفاف و غیررسمی حضور داشته باشند. در وهله دوم وجود تراست ها در اقتصاد سیاست ارزی را بی معنا می کند.
ادبیات اقتصاد بین الملل می گوید که ابزار سیاست ارزی صرفاً قیمت است. اما با حضور متولیان، انگیزه های آنها به عامل ساختاری ابزارهای سیاست ارزی تبدیل می شود. اقتصاددانان بر این باورند که تثبیت قیمت ارز سیاستی نادرست است زیرا باعث می شود موجودی های ارزی مانند فنر عمل کند.
با حضور متولیان شرایطی را تصور کنید که موجودی ارز در دست دولت نباشد. در این مدل تحلیل و سازوکارهای اقتصادی بی معنا می شوند. دولت فقط میداند که اعتمادها چقدر بدهکار هستند، اما نمیدانند چقدر داراییها هستند. با توجه به نرخهای بالای بهرهای که در سالهای گذشته در دنیا وجود داشته و با توجه به بازدهی بسیار بالای داراییهای مالی که پس از همهگیری کووید-۱۹ پدیدار شد، «امنا عملاً به ازای هر ده روز تأخیر در پرداخت تعهدات خود به واردکننده، یک درصد سود کسب میکنند». بنابراین حتی زمانی که دولت منابع ارزی در اختیار دارد و از طرق مختلف مانند ثبت سفارش یا تخصیص ارز از بانک مرکزی، سمت تقاضا را مهار کرده است، باز هم احتمال دارد با صف های طولانی تقاضای ارز مواجه شود. ذکر مجدد این نکته ضروری است که این صف ها لزوماً توسط اهرم قیمت کاهش نمی یابد.
چرا که با وجود تأثیر قیمت، آنچه متولیان را به حفظ موجودی ها با خود علاقه مند می کند، ربطی به فضای تبدیل نرخ ارز به ریال ندارد و به همین دلیل نسبت به قیمت ها حساس نیستند. تراست ها در سود ارزی ناشی از حفظ ارز تداخل دارند و به همین دلیل دولت نمی تواند با سیاست های مشترک بر نیت و انگیزه آنها تأثیر بگذارد.» در وهله سوم، با حضور متولیان، «رویکرد دارایی ها تأثیری بر نرخ ارز نخواهد داشت؛ یعنی اگر نرخ سود ریال افزایش یابد، متولیان رغبتی به تبدیل ارز به ریال ندارند؛ زیرا به محض اینکه ارز حاصل از فروش کالای داخلی به ریال تبدیل شود، دیگر پولی در حساب متولیان باقی نمی ماند، به این دلیل که متولیان می خواهند در حساب های متولی نگهداری کنند. تا آخرین لحظه و در شرایطی مانند آنچه در دوران کووید ۱۹ و پس از آن با آن مواجه شدیم، انگیزه متولیان برای حفظ ارز در حسابشان بالاست.
معتمدین گادا
تاکنون متوجه شدیم که تراست ها می توانند در ابعاد مختلف بر نظام های کلان اقتصادی کشورمان تأثیر بگذارند. برخی منابع معتقدند که متولیان در پاتوق ها دور هم جمع می شوند و با هم می نشینند و گپ می زنند. اگر این افراد بتوانند تا این حد بر اقتصاد کشور ما تأثیر بگذارند، آیا ممکن است منافع برخی افراد خاص که باید مورد اعتماد دولت باشند، موجب تلاطم در اقتصاد کشور شود؟
«شکل تسویه حساب بین تراستها مانند بازار عمل میکند که عامل اصلی اختلاف درآمدهاست، بنابراین اگر این افراد دور هم جمع شوند و بخواهند عمدی تصمیم بگیرند و بر سیاست داخلی ایران تأثیر بگذارند و این نوع تصمیمگیری با هماهنگی جمعی اعمال شود، اقتصاد با چالش مواجه خواهد شد.» مهم و موثر به نظر می رسد این است که فرض کنیم اگر متولیان پاتوق و گوشه و کنار خاصی داشته باشند، ممکن است در چنین فضایی تصمیماتی بگیرند که منافع افراد نزدیک خود را تامین کند، مثلاً «گاهی تراست ها با موجودی حساب خود به ایرانی ها وام ارزی می دهند و این وام های ارزی که تراست ها به برخی افراد می دهند، مکانیسم خاصی ندارند. بنابراین تسهیلاتی که متولیان در فضای غیررسمی و غیرشفاف به عده ای اعطا می کنند، مانند تسهیلات تکلیفی که در چارچوب سیاست های اقتصادی داخلی ایران اعطا می شود، لزوماً زیربنا و تقویت دولت و اقتصاد نیست.
تولد نهادها
واضح است که اگر متولیان در اقتصاد نبودند، امکان دریافت پول از خریداران نفت، فرآورده های نفتی و سایر کالاها مانند پتروشیمی وجود نداشت. اما اکنون می دانیم که حضور متولیان در اقتصاد آنطور که برخی سعی در توجیه آن دارند بی ضرر نیست. با این حال، موجودیت ها، گروه ها و افراد متولد شده در شرایط غیر شفاف ممکن است از عدم شفافیت فضا سوء استفاده کنند.
در نظام اقتصادی همواره تاکید می شود که برای پیشگیری و جلوگیری از فساد، به جای دستگیری مجرمان فساد باید منشا فساد را از بین برد. مثلاً اگر عده ای تخلف ارزی می کنند، باید از رانت ارزی (از نقطه نظر سیاست گذاری) جلوگیری کرد و از این طریق از فساد ارزی جلوگیری کرد.
تقریباً هیچ اطلاعی از تراست ها وجود ندارد و اگر دولت چنین موقعیت خوبی را برای ارتکاب فساد یا سوء استفاده از موقعیت ایجاد شده ایجاد کند، چگونه می توان از سوء استفاده های احتمالی در این بخش جلوگیری کرد؟ به خصوص که این افراد حتی با اقداماتی مانند تاخیر در نقل و انتقال پول نیز سود می برند.
از سوی دیگر اگرچه این حجم از هزینه ها توجیه اقتصادی ندارد اما اگر این افراد نبودند ارزی برای خرید گندم و دارو و تجهیزات پزشکی وجود نداشت. لازم به تاکید است که علت اصلی همه این گرفتاری ها تحریم هاست و در صورت رفع تحریم ها دیگر مانعی برای ورود ارز به کشور وجود ندارد.
