بازار؛ گروه کشاورزی: پرورش تیلاپیا در ایران برای اولین بار در دهههای ۷۰ و ۸۰ شمسی به صورت آزمایشی و محدود آغاز شد، اما در سالهای اخیر با توجه به سیاستهای دولت برای توسعه آبزیپروری و کاهش وابستگی به واردات گوشت قرمز، توجه ویژهای به آن شده است. هماکنون، این ماهی به عنوان یکی از گزینههای اصلی برای پرورش در مناطق گرمسیری و نیمهگرمسیری ایران در حال توسعه است.
چرا ماهی تیلاپیا؟
ماهی تیلاپیا به دلایل متعددی برای پرورش در ایران جذاب است:
– رشد بسیار سریع: تیلاپیا به سرعت رشد میکند و در مدت زمان کوتاهی (معمولاً ۶ تا ۸ ماه) به وزن بازار قابل قبول (حدود ۵۰۰-۸۰۰ گرم) میرسد. این ویژگی چرخه تولید را کوتاه و سودآوری را افزایش میدهد.
– سازگاری بالا و مقاومت: این ماهی به شرایط سخت محیطی مانند کیفیت پایین آب، شوری متغیر، تراکم بالای پرورش و بیماریها مقاومت خوبی از خود نشان میدهد.
– همهچیزخواری: تیلاپیا میتواند از منابع غذایی متنوعی تغذیه کند و این امر به مدیریت هزینههای خوراک کمک میکند. حتی میتوان آن را در سیستمهای چندمنظوره در کنار سایر آبزیان پرورش داد.
– پذیرش خوب در بازار: گوشت این ماهی سفید، خوشطعم و فاقد تیغهای ریز است و برای پختوپز و فرآوری (مانند فیل کردن) بسیار مناسب است.
– سازگاری با آب گرم: تیلاپیا ماهی آب گرم است و دمای بهینه برای رشد آن بین ۲۵ تا ۳۰ درجه سانتیگراد است. این ویژگی آن را به گزینهای ایدهآل برای استانهای جنوبی ایران تبدیل کرده است.
مناطق اصلی پرورش در ایران
پرورش تیلاپیا عمدتاً در استانهای جنوبی و مرکزی که آب و هوای گرمتری دارند، متمرکز است. خوزستان به عنوان پیشگام در این زمینه، دارای بزرگترین حجم تولید است. بوشهر و هرمزگان هم به دلیل دسترسی به آبهای شور و گرم خلیج فارس و دریای عمان، پتانسیل بالایی برای پرورش در قفسهای دریایی دارند. از سوی دیگر سیستان و بلوچستان، فارس و کرمان نیز به دلیل داشتن منابع آب گرم (چاهها و چشمهها) در حال توسعه این صنعت هستند.
روشهای پرورش تیلاپیا
برای پرورش ماهی تیلاپیا سه روش اصلی مورد توجه قرار گرفته است:
۱. پرورش در استخرهای خاکی: متداولترین و ارزانترین روش است که در مناطق وسیعی در جنوب کشور اجرا میشود.
۲. پرورش در قفس: این روش در پشت سدها (دریاچههای پشت سد) و در آبهای ساحلی خلیج فارس و دریای عمان در حال توسعه است. این روش به تولید در مقیاس بزرگ کمک میکند.
۳. سیستمهای آب شیرینکن با گردش آب: این روش پیشرفته و فناورانه، امکان پرورش در مناطق با آب و هوای سردتر را نیز فراهم میکند. در این سیستمها، آب تصفیه و دوباره به چرخه برمیگردد که مصرف آب را به شدت کاهش میدهد، اما هزینه راهاندازی آن بالاست.
در کشور ما در حال حاضر دو روش اول بیشتر مورد توجه است.
چالشها و مشکلات پرورش تیلاپیا
با وجود مزایای فراوان، پرورش تیلاپیا با چالشهایی نیز روبروست:
– ریسک گونههای مهاجم: این بزرگترین نگرانی است. تیلاپیا به دلیل قدرت تولیدمثل بالا و سازگاری، اگر به اکوسیستمهای طبیعی رودخانهها و تالابها فرار کند، میتواند به یک گونه مهاجم خطرناک تبدیل شده و به ذخایر ماهیان بومی آسیب جدی بزند. به همین دلیل، استفاده از آن در بسیاری از منابع آبی طبیعی ممنوع است.
– کنترل تولیدمثل: تیلاپیاها در سن پایین تولیدمثل میکنند و این امر باعث میشود انرژی خود را صرف تخمگذاری به جای رشد کنند و در نهایت جمعیتی از ماهیان کوچک و غیرقابل فروش در استخر ایجاد شود. برای حل این مشکل، از ماهیان نر استفاده میشود. تولید ماهیان نر از طریق روشهای هورمونی یا استفاده از نژادهای اصلاحشده مانند نژاد GIFT امکانپذیر است.
– تأمین بچهماهی: تأمین مستمر و باکیفیت بچهماهی نر یکی از چالشهای اصلی برای پرورشدهندگان است.
– نیاز به آب گرم: در شمال و مناطق سردتر کشور، پرورش این ماهی نیاز به تأسیسات گرمایشی دارد که هزینه تولید را افزایش میدهد.
– بازاررسانی: با وجود پذیرش خوب، هنوز بازار این ماهی به اندازه ماهی قزلآلا و کپور شناختهشده و تثبیتشده نیست و نیاز به فرهنگسازی و ایجاد زنجیره تأمین پایدار دارد.
چشم انداز و پتانسیل پرورش تیلاپیا در ایران
آینده پرورش تیلاپیا در ایران بسیار روشن به نظر میرسد:
– حمایت دولت: دولت با ارائه تسهیلات و ایجاد زیرساختها، از توسعه این صنعت حمایت میکند.
– پتانسیل صادرات: ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به کشورهای عربی حوزه خلیج فارس (مانند عراق، امارات و عمان) پتانسیل صادرات بالایی برای این محصول دارد.
– ایجاد اشتغال: توسعه این صنعت میتواند اشتغالزایی مناسبی برای جوانان در مناطق محروم جنوبی کشور فراهم کند.
– توسعه فناوری: سرمایهگذاری در زمینه سیستمهای RAS و نژادهای اصلاحشده با رشد سریعتر، بهرهوری این صنعت را افزایش خواهد داد.
پرورش ماهی تیلاپیا در ایران یک فرصت استثنایی برای تأمین پروتئین، توسعه اقتصادی و اشتغالزایی است، اما موفقیت آن به شدت به مدیریت ریسکها، به ویژه جلوگیری از فرار آن به طبیعت و تأمین بچهماهی نر و باکیفیت بستگی دارد.
منبع:تحلیل بازار
